Duitsers en humor. Ik heb daar slechte ervaring mee. Zal grotendeels komen doordat ik de fijnere nuances van de taal niet meekrijg, zeker als die bedoeld is om te lachen. Dus het is niet dat het Duitse gevoel voor humor niet klopt. Sterker nog: soms kan er in het Duitse theater zomaar iets gebeuren waarom je moet lachen.
Ik wil dan ook niet al te veel gras voor de voeten van de recensent van dienst wegmaaien, maar als je Duitse humor van het warme en goede soort wilt meemaken, houd dan nu vast ruimte in je agenda voor ‘Anna Karenina – Allerdings mit anderem Text und auch anderer Melodie’, die op 8, 9 en 10 juni in Amsterdam te zien is. Overigens ook nuttig als je dat dikke boek nog net niet gelezen had, maar er wel over wilt kunnen meepraten. Ze doen de 1000 pagina’s in krap 2 uurtjes.
Leraar sport en muziek
Ik sprak de creatieve breinen van dit meesterwerk, Clemens Sienknecht en Barabara Bürk, na afloop van een voorstelling in Hamburg. Daar is het tweetal vast verbonden aan het lokale stadsgezelschap. Sienknecht, opgeleid als leraar sport en muziek, is verantwoordelijk voor de composities in deze voorstelling, die speelt in een radiostudio met seventies-look. Zijn werk bestaat voor deze Anna Karenina uit het arrangeren van ontelbare evergreens uit het het soul- en discotijdperk, die live worden uitgevoerd door de acteurs.
Bürk bewerkte de klassieke roman van Tolstoj over een vrouw die verscheurd wordt door twijfel tussen een wilde minnaar en een saaie echtgenoot, wat uiteindelijk leidt tot een dramatische dood onder een aanstormende trein. (Geen spoiler hier, dat voelt de lezer in hoofdstuk 1 al aankomen.)
Gestript
UIt voorgaande mag duidelijk zijn geworden dat Anna Karenina door het Deutsches Schauspielhaus Hamburg niet helemaal letterlijk en in historische setting wordt uitgevoerd. Sienknecht en Bürk hebben een speciale aanpak voor dit stuk, die overeenkomt met hun twee eerdere bewerkingen van klassieke romans: Effie Briest en Madame Bovary. Ook die klassiekers werden gestript en op muziek gezet.
Clemens Sienknecht (‘Ik voel me vooral musicus, maar ik vind het fijn wanneer mensen zeggen dat ik voor een muzikant aardig kan acteren.’) ontwikkelde zijn talent als muzikant bij Christoph Marthaler. Hij leerde daar ook zijn levenspartner kennen, want Barbara Bürk (inderdaad) was in die tijd regie-assistent bij de man die het Duitse theater in de jaren negentig wist op te vrolijken met radicale theaterbewerkingen vol muziek en dronkenschap.
Eenmaal als zelfstandig theatermaker aan het werk, maakte Sienknecht vooral muziekvoorstellingen. Tot hij iets anders wilde: ‘Ik was een beetje uitgekeken geraakt op het maken van alleen maar muziek. Er zat dan altijd wel een verhaal in, maar ik moest alles helemaal zelf bedenken. Ik las toen tijdens de zomervakantie Effie Briest, en bedacht dat ik er mijn muziektheater van wilde maken.’
Beroemde zijsprongen
Daarvoor had hij de hulp van Barabara Bürk nodig. Zo ontstond de succesvolle samenwerking die nu al voor de derde keer volle zalen trekt in heel Duitsland. Vooraf was niet afgesproken dat ze de drie grote liefdesromans uit de wereldliteratuur zouden gaan doen. Dat was, zoals veel in het werk van Bürk en Sienknecht, toeval, vertelt Barbara: ‘Bij ons stuk over de Duitse roman Effi Briest had Clemens ingebouwd dat we aan het einde zouden zeggen: dit is het eerste deel van een serie beroemde zijsprongen in de wereldliteratuur. Volgende keer: Anna Karenina. Ik vond dat een goede grap, dus besloot erin mee te gaan, maar ik had toen nog geen letter van het boek gelezen.’
Na lezing was ze om: ‘Anna Karenina is als personage natuurlijk fascinerend. Het einde is hard. Ze is dan hysterisch en totaal verward, ze weet niet wat ze wil, ze wil een beter leven, maar weet niet hoe. Ze is bang om vrij te zijn, maar ze kan niet kiezen.’
Twijfel
‘Dat is ook zo grappig aan de roman. Als je dat dikke boek leest verandert het wel tien keer van scheiding naar bij elkaar blijven, of toch scheiden, nee, liever uit elkaar. Wie wil er eigenlijk scheiden? Zij wil scheiden. Nee, zij wil niet scheiden, hij wil scheiden. Allemaal scheiden, maar uiteindelijk weet niemand meer wie nou eigenlijk wat wil. Anna Karenina weet niet wat ze wil, behalve dat er iemand voor haar zorgt.’
Zo snap je wel iets van hoe Barbara bij het bewerken te werk gaat: ‘Uiteindelijk beslaat het script niet meer dan 30 pagina’s, terwijl de roman 1000 pagina’s heeft. Het zwaarste werk was dan ook om bij het schrappen precies dat over te houden dat we nodig hadden. We hebben dus veel weggegooid.’
Dat het toch een getrouwe voorstelling werd, kan Sienknecht wel verklaren: ‘Natuurlijk is de kwaliteit van een boek als Anna Karenina boven elke twijfel verheven. Je kunt niet van dat boek zeggen dat het slecht is. Je kunt wel zeggen dat wij er een beroerde bewerking van hebben gemaakt, maar het boek is onaantastbaar.’
Soap
‘Het gaat er vooral om dat het monumenten van wereldliteratuur zijn.’, vult Bürk aan: ‘De mensen kennen ze, ook al hebben ze ze niet gelezen. Dus kun je grappen maken over die verhalen, omdat iedereen wel een idee heeft waar ze op slaan. We zouden dit niet kunnen doen met verhalen die niemand kent.’
‘Komt natuurlijk bij dat het hoofdzakelijk over liefde en verraad gaat. Het is bijna soap-achtig. Dat hebben die boeken gemeen met heel veel muziekstukken. Daardoor kun je heel makkelijk nummers vinden die bij de romans passen.’
En daar komt de speciale aanpak van Clemens Sienknecht om de hoek kijken. Hij legt uit waarom het stuk vol zit met nostalgie naar de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw: ‘Dat komt omdat het onze tijd is. Alle mensen op het toneel zijn zo’n beetje even oud. Het zou mogelijk zijn om welke muziek dan ook te gebruiken, maar dit is de keuze die we hebben gemaakt. We zijn het werk ook begonnen met alleen maar muziek.’
Bürk: ‘Ondertussen zit ik thuis om het stuk te schrijven, samen met de dramaturg. De acteurs hebben dan nog geen tekst gezien.’
Sienknecht: ‘En ik zit met de acteurs om de tafel om onze favoriete nummers te verzamelen. In dit stuk is de meeste muziek ook voorgedragen door de acteurs.’
Bürk:’ Voor Clemens is het belangrijk dat de acteurs plezier hebben om te zingen. Dan is het dus ook beter dat ze zelf de muziek uitzoeken.’
Sienknecht: ‘Aan mij is het vervolgens de taak om ze in een goed arrangement samen te brengen. Dan kunnen er nog wel eens liedjes sneuvelen.’
Nerveus
Bürk: ‘Drie weken voor de première wordt het echt moeilijk. Dan gaan we alles monteren en zien de acteurs hun tekst voor het eerst. Vervolgens blijven we nog van alles aanpassen, tot en met de laatste repetitie. De acteurs worden daar nerveus van, en daar bovenop zijn ook onzeker over de muziek. Helemaal in dit geval, omdat sommige acteurs ook een instrument bespelen, terwijl ze dat helemaal niet gewend zijn. Soms denk ik wel eens dat de acteurs banger zijn om vals te zingen dan om hun rol goed te spelen.’
Sienknecht: ‘Dat de hoofdrolspeelster geen professionele zangstem heeft, is daarom ook niet erg. Het publiek vergeeft haar. Op dezelfde manier waarop ik heel graag gezien wil worden als muzikant, opdat mensen zeggen: voor een muzikant acteert hij best aardig, is het voor haar belangrijk dat de mensen zeggen: voor een actrice zingt ze best aardig.’
Garrison Keillor
Overigens is het idee om het stuk in een radiostudio te laten spelen niet helemaal origineel. Sienknecht en Bürk hebben zich nadrukkelijk laten inspireren door de live radioshow ‘A Prairie Home Companion by Garrisson Keillor’. Ze leerden dit unieke Amerikaanse fenomeen, dat dreef op de überwarme stem van de gastheer, kennen via de film die Robert Altman en er in 2006 over maakte.
Sienknecht: ‘In 2009 was ik een voorstelling aan het bedenken. De naam die we bedachten was Studio Roh, maar toen zag ik de laatste film van Robert Altman, en bedacht ik: dít is het. Ik wil geen studio op het toneel, maar radio. In de voorstelling proberen we nu de relaxte sfeer te creëren die Garrison Keeler ook heeft in zijn show. Het ziet er misschien allemaal wat geïmproviseerd uit, maar het volledig uitgeschreven, tot de laatste seconde.’
Dat verklaart ook de warme menselijkheid in de humor: ‘We zijn heel serieus omgegaan met de roman. De roman is alleen niet heel erg grappig. Dus het laatste halfuur van onze voorstelling is ook niet heel erg grappig.’
Melig
Bürk: ‘We waren wel eens bang of we niet te ver gingen. Maar op zulke momenten bedacht ik me: we hebben altijd de muziek nog. Uit eigen ervaring wist ik dat het met de muziek altijd weer eerlijk zou worden. Daarom zou het nooit uit de hand kunnen lopen, zelfs als we een paar grappen hadden die echt heel melig waren. Zodra de muziek begint, wordt het gevoel oprecht. Dat komt ook omdat Clemens bij het instuderen van de muziek met de acteurs zo exact en precies te werk gaat, en zoveel liefde heeft voor de muziek, dat het nooit melig wordt.’
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
