‘Fantasie is de kurk waarop ik in dit leven drijf.’ Hoe ‘schandaalfotograaf’ Erwin Olaf tot fotograaf van het koningshuis uitgroeide

De beelden in zijn hoofd zijn altijd heel sterk, zelfs al weet hij op voorhand niet wat ze betekenen. Fotograaf Erwin Olaf werk intuïtief en ziet pas achteraf waar zijn fotoseries over gaan. Zoals Palm Springs, zijn nieuwe werk dat sinds dit weekend te zien is op de dubbeltentoonstelling in het Gemeentemuseum en Fotomuseum in Den Haag. ‘Fantasie is voor mij de kurk waarop ik in dit leven drijf. Het maakt mijn leven mooier en groter.’

De overzichtstentoonstelling brengt de ontwikkeling in het werk van Erwin Olaf mooi in beeld. Verwierf hij bekendheid vanwege zijn taboedoorbrekende fotoseries van ingesnoerde naakte mensen (Chessmen, 1987-1988) of bejaarde pin-ups (Mature, 1999), in het nieuwe millennium werd zijn werk ingetogener, met series zoals Grief (2007), over verdriet en eenzaamheid. Van ‘schandaalfotograaf’ werd hij een gearriveerd kunstfotograaf, die vorig jaar de eer kreeg de staatsieportretten van de koninklijke familie te maken.

Kijk naar me

Het werk uit die beginjaren, nog steeds indrukwekkend om te zien, ontlokt de maker een glimlach. ‘Op dat oudere werk kijk ik met mildheid terug, ik krijg er soms een brok van in mijn keel,’ vertelt Olaf. ‘Wat was ik toen een worstelende man. Ik zie veel agressie, ik deed veel om aandacht te trekken. Dit ben ik, luister naar me, kijk naar me. Mijn foto’s konden daardoor overrompelend zijn. Mannen tussen hun dertigste en veertigste jaar willen allemaal graag op de top van de apenrots zitten of omhoogklimmen. Ik had het gevoel dat ik me enorm moest bewijzen. Omdat ik homoseksueel was, omdat ik de School voor Journalistiek had gedaan maar geen Rietveld Academie – pas dan ben je écht een kunstenaar – was ik erg onzeker.’

Dat is nog wel zo, bekent hij, maar inmiddels heeft die onzekerheid hem minder in de greep omdat de ervaring heeft geleerd dat hij zijn varkentjes uiteindelijk altijd wel weet te wassen. ‘Na mijn veertigste is die bewijsdrift langzaam tot rust gekomen, en ben ik gaan inzien dat mijn mening niet per se de belangrijkste is, dat ik niet de waarheid in pacht heb. Dat heeft ook een grote verandering in mijn werk teweeggebracht. Ik ben opener gaan fotograferen, geef meer ruimte aan de interpretatie van de kijker. Waarom zou ik op eigenlijk boven op die apenrots moeten zitten? Waarom ben ík eigenlijk zo geweldig? Ik heb geleerd te relativeren.’

Maatschappijkritisch

Nu hij 60 wordt, voel Olaf zich een oudere man, zowel fysiek als geestelijk – en dat vindt hij niet onplezierig. Door zijn longemfyseem moet hij het weliswaar rustiger aan doen dan vroeger, maar toch werkt hij zich soms nog de longen uit zijn lijf, zoals voor de serie Palm Springs, die hij vorig najaar maakte en nu voor het eerst te zien is op de overzichtstentoonstelling.

Zoals altijd toont het werk zich voor de goede verstaander maatschappijkritisch. Zijn foto’s, waarbij over elk detail is nagedacht en alles precies op z’n plek staat, vertellen een verhaal dat zich vaak pas ontvouwt als je er beter naar kijkt. Ook voor hemzelf trouwens. Meestal ziet Olaf pas achteraf wat een beeld betekent, vertelt hij.  ‘Door een van de modellen, een mooie, oudere vrouw met een vol figuur en grijs haar, kreeg ik een beeld voor ogen van een tante in een ongemakkelijke situatie met haar nichtje van 14. Zij moest per se een groen mohair truitje aan, voelde ik, en ze moest katholiek zijn, dus ze kreeg een gouden kruisje. Geen idee waarom – totdat ik korte tijd later ineens weer het nieuwsbericht las dat in Pennsylvania priesters de afgelopen decennia hun misbruikslachtoffers een gouden kruisje lieten dragen zodat hun collega’s de kinderen konden herkennen die seksueel konden worden misbruikt. Opeens had ik mijn verhaal.’

Verval

De foto waarin Olaf aan de rand van het zwembad staat, met een jonge man in zwembadkleding in het water, maakt vergankelijkheid subtiel zichtbaar: de onherroepelijk voortschrijdende ouderdom, het vergeelde gras – en bevat daarmee ook een hint naar het klimaatprobleem. ‘The Kite’, een foto van een Afro-Amerikaanse moeder die met haar dochter picknickt bij een windmolenpark, bleek juist weer een prachtige verbeelding van het thema racisme. Olaf: ‘In de boom hing een kapotte vlieger met een Amerikaanse vlag erop. Ik vroeg het meisje of ze met haar hand boven haar ogen naar die vlieger wilde kijken. Ik begon te klikken en ineens dacht ik: verrek, het lijkt nu alsof ze een saluut brengt op een grafveld met allemaal van die witte kruisen. Afro-Amerikanen mochten nooit in het leger totdat er een tekort was aan kanonnenvlees.

Zo bleek de hele serie Palm Springs over het verval van ons samenleving te gaan, over seksueel misbruik en het diepgewortelde racisme dat in ons allen zit – onderwerpen die me de afgelopen tijd erg hebben bezighouden. Het is misschien objectief gezien minder erg met de discriminatie dan vroeger, maar het erváárt als intenser omdat het eigenlijk niet meer te accepteren valt. Maar zou ik van tevoren bedenken over zoiets een fotoserie te maken, dan mislukt het.’

Therapeutisch

Zo heeft zijn werk onbewust een therapeutische werking voor hem. ‘In 2003 had ik bijvoorbeeld Separation gemaakt, grote afdrukken van moeder- en kindfiguren in latex, dat symbool stond voor huid, voor bescherming en tegelijk voor een bepaalde onbereikbaarheid. Die afdrukken zouden naar het Groninger Museum gaan, en pas toen ik alleen in mijn studio was en naar een van die foto’s keek – twee vrouwenhanden en een kind dat daarnaartoe loopt en zijn handjes omhoog strekt – besefte ik: dit gaat over mij en ma. Zelfs als je heel klein bent en omringd wordt door alle liefde van de wereld, ben je eigenlijk ten diepste alleen. Dat intense gevoel van eenzaamheid zit niet alleen bij het kind, maar ook bij de moeder – ook al zijn het twee mensen die vreselijk veel van elkaar houden. Ik maak iets en pas later zie ik wat het te betekenen heeft. Daarmee heeft dat onderwerp dan voor mij een plek gekregen.’

Koningshuis

Uiteraard zijn op de tentoonstelling ook de prachtige portretten van het koningshuis te zien, waarvoor Olaf het afgelopen jaar terecht veel lof toegezwaaid kreeg. Terwijl van koningin Máxima de energie afspat, toont de foto van koning Willem-Alexander van dichtbij juist een ontroerende kwetsbaarheid en zachtmoedigheid. Dat Olaf de nieuwe euromunt zou ontwerpen was al een grote verrassing – ‘ik kan allicht een schetsje maken, dacht ik’ – maar dat hem de eer te beurt zou vallen de leden van de koninklijke familie te portretteren, had hij nooit verwacht. ‘In de Spaanse Vanity Fairhadden ze mijn foto van de koningin en haar drie dochters afgedrukt naast vrij werk met een man met een erectie, en mijn zelfportret van toen ik dertig was, ook met een erectie. Daarboven de kop: “Schandaalfotograaf fotografeert de koningin!” Natúúrlijk weten het koningspaar, de RVD en alle andere adviseurs wat ik vroeger allemaal heb gemaakt. Daar is over vergaderd en uiteindelijk is toch besloten: we gaan het doen. Dat vind ik dus echt fantastisch aan ons land en aan ons koningshuis.’

Goed om te weten

De dubbeltentoonstelling is t/m 12 mei te zien in het Gemeentemuseum en Fotomuseum Den Haag. Vanaf 2 juli volgt er een grote tentoonstelling in het Rijksmuseum.