‘De sopraan zucht, steunt, fluistert, ademt in, ademt uit, blaast, slaakt gilletjes’ – Helmut Lachenmann Got Lost in November Music PODIUMKUNST

De Duitse componist Helmut Lachenmann (1935) is kampioen suggestieve piepjes, kraakjes en knarsjes. Net als bijvoorbeeld John Cage hoort hij muziek in onalledaagse bronnen. Zelden wordt een instrument bespeeld zoals het in de boeken staat. ‘Muziek maken met geluiden is relatief eenvoudig en altijd wel ergens modern,’ zei hij hier ooit over.

Hoewel hij zijn carrière begon als koorknaap telt zijn catalogus verrassend weinig vocale werken. Op zeven november klinkt in November Music zijn enige cyclus voor sopraan en piano, Got Lost. Deze wordt uitgevoerd door de sopraan Yuko Kakuta en de pianiste Yukiko Sugawara, echtgenote van de componist. Lachenmann komt zelf speciaal naar Den Bosch voor een gesprek na afloop van het concert.

Hij componeerde Got Lost in 2008 in opdracht van de Biënnale voor Nieuw Muziektheater in München. Het was een verzoek van de Britse sopraan Sarah Leonard, een van de zangeressen in zijn opera Het meisje met de zwavelstokjes. Dit verklaart de subtitel ‘Sarah’s Song’. Was die opera gebaseerd op het gelijknamige sprookje van Andersen, dit keer gebruikte hij teksten van Nietzsche en Pessoa. Van de eerste koos hij verzen uit Der Wandrer over een afgrond die onvermijdelijk leidt naar de dood. Van Pessoa citeert hij een bespiegeling over hoe belachelijk het is om liefdesbrieven te schrijven. – Met als conclusie dat het nóg belachelijker is er geen te schrijven.

My laundry basket got lost

Tot slot is er nog een Engelse tekst, waaraan de titel van de cyclus is ontleend. ‘Today my laundry basket got lost. It was last seen standing near the dryer. Since it is pretty difficult to carry the laundry without it I’d be most happy to get it back.’ Bij een eerdere uitvoering in Muziekgebouw aan het IJ vertelde Sugawara me dat deze woorden stammen van hun buurvrouw. Die had een briefje opgehangen in de wasserette waar ze haar wasmand was kwijtgeraakt. Sindsdien werd de uitdrukking een running gag tussen het echtpaar. ‘Helmut is altijd dingen kwijt, dus dan zegt hij weer: oei, mijn pyjama got lost.’

Anders dan bij een liederencyclus van pakweg Schubert op Schumann kun je de woorden zelden letterlijk verstaan. De partituur van Got Lost bestaat vooral uit losse medeklinkers, klinkers en lettergrepen. De sopraan zucht, steunt, fluistert, ademt in, ademt uit, blaast, slaakt gilletjes en zingt slechts af en toe een flard arioso. De pianiste roert zich soms met tongklakken en plots uitgestoten keelklanken, onderwijl daverende clusters afwisselend met sierlijke notenslierten.

Belachelijke situaties

In een eigen toelichting beschrijft Lachenmann hoe hij ‘drie slechts schijnbaar onverenigbare teksten’ tot een eenheid heeft gesmeed. Hij heeft ze ‘ontdaan van hun emotionele, poëtische en profane dictie’ en in de mond gelegd van de sopraan. Zij produceert ‘een voortdurend veranderend veld van klank, nagalm en beweging. Nu eens roepend, dan weer speels trillend of jammerend.’

Omdat Lachenmann de verschillende teksten voortdurend door elkaar husselt ontstaan onverwachte interacties, betekenislagen en een geestig soort expressiviteit. Zo benadrukt hij naar eigen zeggen de ‘transcendente, goddeloze boodschap van de belachelijke situaties’ die de drie teksten met elkaar verbindt.

Net als Anna Korsun schrijft Helmut Lachenmann muziek die zich onttrekt aan analyse. Zelf wil hij graag ‘de horizon van de luisteraar verbreden’. Dat is hem in Got Lost uitstekend gelukt.

Goed om te weten