IDFA DocLab - L'IA est-elle créative ?

‘This Is Not a Simulation’ is dit jaar het ietwat uitdagende thema van DocLab, de afdeling van IDFA die zich bezighoudt met nieuwe media en digitale vertelvormen. Zeg maar, alles van traditionele VR tot theater, interactieve publiekssessies en kunstmatige intelligentie (AI) in de rol van kunstenaar. Dat laatste krijgt dit jaar speciale aandacht, dus daar wil ik me hier toe beperken. Maar er is uiteraard nog veel meer te beleven.

Als dat thema bedoeld is om vragen op te roepen over echt en fake, verbeelding en realiteit, en de invloed en mogelijkheden van AI, dan is dat in ieder geval gelukt. Van de documentaires in het hoofdprogramma van IDFA is doorgaans wel duidelijk dat het niet om simulaties gaat.

Maar wat te denken van zo’n in het oog springende DocLab-titel als Ancestors van Steye Hallema. Waarbij je als kijker/deelnemer meerdere generaties de toekomst in beweegt tot je oog in oog staat met je achter-achter-achter-kleinkind. Is dat dan geen simulatie? Ik zie juist DocLab-curator Caspar Sonnen voorbij komen en vraag het hem. Dat die tijdreis van Ancestors op zichzelf een simulatie is kan hij niet ontkennen, maar, zo benadrukt hij, de ervaring is echt.

Deviens membre !

Fais un don !

Net zoals, concludeer ik, allerlei virtuele werelden, digitale technieken en AI wel degelijk een realiteit zijn die hun plaats in onze wereld steeds nadrukkelijker opeisen. En dan wil ik nog niet eens meegaan met de excentrieke filosofische gedachte dat onze hele wereld eigenlijk een grote computersimulatie is. Denk aan The Matrix. En is het ook niet zo dat speelfilms weliswaar een fictief verhaal vertellen, maar dat die fictie wel deel uitmaakt van onze beleving van de wereld? En dat die ons perspectief ook kan vormen en kleuren?

About a Hero

Goed, nu weer even down to earth. AI is weliswaar geen gloednieuw fenomeen, maar springt in de programmering van deze achttiende editie van DocLab wel duidelijk naar voren. Zoals AI zich ook in wereld steeds meer doet gelden. AI is zelfs doorgedrongen tot de openingsfilm van IDFA, About a Hero van Piotr Winiewicz. Een film waarmee de makers de uitdaging van de befaamde filmmaker Werner Herzog aangaan. Namelijk dat ‘Een computer nog in geen 4500 jaar een film zal maken die net zo goed is als een van mij’.

Vermakelijk dus dat in About a Hero een deep fake van Herzog de hoofdpersoon is. Een soort detective die de geheimzinnige dood van een fabrieksarbeider in het door AI bedachte plaatsje Getunkirchenburg moet ophelderen. De makers voegden daar documentaire interviews, met onder meer Stephen Fry, aan toe.

Het scenario van het fictieve deel heet bedacht te zijn door een AI-systeem, dat door de makers Kaspar werd gedoopt.. Een script dat een wat verwarrende richting kiest, met soms komisch effect en veel vermoedelijk onbedoeld absurdisme. Beste AI-vondst is een seksscène met een broodrooster. Jammer wel dat de relatie tussen de AI en de menselijke makers heel ondoorzichtig blijft. Bij de talk na een voorstelling merkte een van de producenten op dat Kaspar soms pagina’s vol nonsens produceerde. Daar zal dus toch door mensen ingegrepen zijn. Met andere woorden, ik zou graag eens een fabrication de van About a Hero willen zien, zou best eens interessanter dan de film zelf kunnen zijn.

AI-folksongs

Het AI-werk dat kunstenaars in het DocLab-programma laten zien is doorgaans wat minder pretentieus en ook helderder en daardoor boeiender. Een even sobere als verrassend-aandoenlijke installatie is bijvoorbeeld You Can Sing Me on My Way, van Seán Hannan. Een geheimzinnige bol waaruit traditioneel Gaelic-Iers gezang klinkt.

Maar let op: deze liederen mogen een uitstervende traditie zijn, wat we hier horen is gloednieuw. De teksten zijn namelijk bedacht door een hiervoor speciaal getrainde AI. En de bezoekers kunnen de Engelse vertaling op hun smartphones zien. Als slotregel lees ik bijvoorbeeld ‘With the flowers of the duck, creating the lovely, the air is filled, with honey and blooms. And the city is rising with the love of the arts.’ Als dat geen dappere poging tot poëzie is.

Ook andere installaties tonen voorbeelden van door AI gecreëerd werk. Wie bij Drift van het Nederlandse trio Nienke Huitenga, Hay Kranen en Lieven Heeremans de koptelefoon opzet, hoort een met hulp van AI gecreëerde toekomstige podcast. Met onder meer nieuwsberichten uit een door stijgend zeeniveau bijna verdwenen Nederland.

Gregor Petrikovic liet authenthieke opnamen uit zijn eigen audio-archief vol gesprekken met familie en vrienden illustreren door AI. Dat levert in Sincerely, Victor Pike wonderlijke, droomachtige beelden op. Soms kan je je daarbij voorstellen dat dit misschien is hoe ook ons eigen geheugen en verbeelding werken. Soms ook oogt het regelrecht bizar, met bijvoorbeeld auto’s die door de lucht vliegen. Misschien komt de werkwijze van AI dicht in de buurt van de door vrije, automatische impulsen gedreven verbeelding van de surrealisten.

AI ziet jou

Maar de leukste of meest intrigerende ervaringen met AI doe je natuurlijk op met meer interactieve producties. Wat ongetwijfeld een hit gaat worden is AI & Me. Een verbluffend simpele installatie van het kunstenaarsduo Mots. Je gaat in een stoel zitten en laat je bekijken door het camera-oog van een AI, die vervolgens een beschrijving van jou produceert op basis van je uiterlijk. Dat kan nogal provocerend of ongemakkelijk uitpakken, wees daarop verdacht. Zelf had ik geen klagen. De AI schatte me bijna dertig jaar te jong in, en noteerde, op basis van mijn kort geschoren baard, iets over wijsheid die typefouten toch niet kan voorkomen.

Dat deze AI er bij mij ook TikTok bijhaalde sloeg natuurlijk nergens op. Je kan het als een grap zien, maar wat gaat er gebeuren als een, ongetwijfeld propvol vooroordelen zittende AI in onze samenleving steeds meer van dit soort rollen krijgt?

Conseils

Veelbelovend (nog niet zelf gedaan) is Future Botanica van het Nederlandse Polymorf en Studio Bleu (winnaar van de Filmfonds DocLab interactieve prijs 2024). Een soort augmented reality-app waarmee je op de nieuwe DocLab-locatie @droog de tuin in wandelt en daar nieuwe, virtuele natuurvormen kan creëren. Uitgaande van het idee dat natuur, menselijke behoeften en technologie geen gescheiden systemen zijn.

Voor meer interactiviteit, speelse experimenten en ook gesprekken met makers is er – nieuw dit jaar – de DocLab Playroom in De Brakke Grond. Op dinsdag 19 november gewijd aan AI.

Tot slot had ik ook nog graag het deels door AI gestuurde Ancestors getipt, de nieuwe productie van Steye Hallema’s Smarthphone Orchestra. Een verrassende groepservaring waarin het met eigen smarthphones gewapende publiek gaandeweg een grote familie wordt en gezamenlijk naar de toekomst reist. Alle DocLab-opvoeringen zijn echter al uitverkocht. Maar het zal ongetwijfeld nog wel vaker ergens opduiken. Hou het in de gaten.

Nog een laatste tip dan: ik ben heel nieuwsgierig naar de nieuwe voorstelling van het altijd opzienbarende gezelschap Ontroerend Goed, gespecialiseerd in een soort mind games met het publiek. Thanks for Being Here heeft niets met AI te maken, wel met de illusie van een gedeeld perspectief. Deze combinatie van video en theater drukt het publiek met de neus op het feit dat we allemaal onze eigen blik, achtergrond en maat der dingen hebben.