Meg Stuart op Holland Festival: ‘Het heilige theater is weg, maar de verwachtingen blijven.'(HF16)

De voorstelling Sketches/Notebook (2013), die op 6 juni in het Holland Festival haar Nederlandse première beleeft, is virtuoos, radicaal en uiterst zachtaardig. Choreograaf Meg Stuart houdt van kleinschaligheid, ook als ze de grootste podia bezet met partners als de Volksbühne (Berlijn), Théâtre de la Ville (Parijs) of de Münchner Kammerspiele. Details winnen het van grote lijnen en spelen vaak een hoofdrol in stukken die het menselijk gedrag op ongenadige wijze onder de loep nemen.

Sketches/Notebook valt op in haar oeuvre door de losse, haast vriendelijke benadering. Muziek en licht, dans, decor, kostuums en alle andere aspekten van deze voorstelling dansen om elkaar heen, zijn voortdurend in beweging, nemen elkaars rol over of elkaars plaats in, zoals ook de vele spelers dat met elkaar doen, als in een ongerept kinderspel, dat voor eeuwig door kan gaan.

Ook de omgang met het publiek valt op. Meg Stuart zet letterlijk sociale spellen en eenvoudige gestes in, zoals je die bij de bushalte of in de speeltuin met elkaar uitwisselt. Sketches/Notebook is onvervalst utopisch en optimistisch: wat als we de wereld opnieuw in elkaar zouden kunnen zetten, schetsend, samen uitproberend, en als iedereen mag meedoen?

Is Sketches/Notebook op speciale manier tot stand gekomen?

‘Ik kreeg een klein theater ter beschikking van HAU (Hebbel am Ufer, Berlijn). Ik nodigde Brendan Dougherty, Claudia Hill, Vladimir Miller en Mikko Hynninen uit om van tevoren een maand lang in een soort atelier-opstelling te werken, voordat we het theater ingingen. Zonder dramaturg erbij. Niemand die om samenhang vraagt of uitleg. Zonder de druk ook om een stuk te maken. Parallel werken. Ieder creëerde zijn of haar eigen ruimte. Je laat dingen aan elkaar zien. Ideeën hoeven niet uitgewerkt te worden. Er is geen reeds vastgesteld thema. Het is als schetsen, of notities maken – en dan op een gegeven moment dat met z’n allen doen.’

Wat is daar zo belangrijk aan?

‘Je kunt dingen onaf laten, ze mogen voorlopig zijn. Het materiaal mag voor zich zelf spreken. Dingen ontstaan in een losse sfeer, je hoeft niet alles te rechtvaardigen. Meer een beeldende kunst benadering: Claudia was bezig met glanzende materialen, ik had die enorme kristal bij me uit Brazilië, het idee van een grot ontstond … er was geen ‘aboutness‘.’

Ook geen idee van methode?

‘Nou ja, het samen schetsen is nu natuurlijk een aanpak. Denken als een collectief van kunstenaars. Claudia en ik hadden bijvoorbeeld Blanket Lady bedacht voor een tentoonstelling bij ZKM in Karlsruhe, waar vrouwelijke kunstenaars uit de 70 centraal stonden – Rainer, Forti, Abramovic. We hadden maar drie dagen en stelden ons de vraag: hoe maak je vandaag de dag iets feministisch? En dan het materiaal van die dikke deken … We hebben Blanket Lady meegenomen naar Sketches/Notebook. Het is wonderlijk hoe dingen, juist als je ze niet op een bepaalde manier bedoelt, blijken te kloppen op een gegeven moment.‘

Is dit niet een manier van werken die je al heel vaak hebt toegepast?

‘Mmm, ik heb veel gewerkt met open improvisatie, mensen die elkaar gedurende een hele korte periode ontmoeten, hooguit een week. En ik heb natuurlijk improvisatie gebruikt om stukken te maken, maar dan werkte ik toch aan een compositie, met een dramatische ontwikkeling en een hoogtepunt. Dit is anders: structureel elke dag aan iets nieuws werken, een idee doen en het dan weer te laten vallen, de volgende dag een nieuw idee, etc. en dat een maand lang. Je ziet het ook aan het stuk, hoe we het in elkaar gezet hebben: het functioneert door een serie van ‘cuts’. Sketches/Notebook is een verzameling van ideeën en voorstellen, wat iets heel anders is dan op het podium – in het moment werken – met improvisatie. We weten wat we gaan doen in deze voorstelling, ook al blijft het ruig en spontaan om zo samen te werken. En natuurlijk zou ik er nu delen uit kunnen halen en ze vervangen door andere, of andere kunstenaars uitnodigen, of er een ‘echt’ stuk van kunnen maken, maar ik ben tot nu toe zo gefrappeerd hoe het werkt, dat ik er eigenlijk niet aan wil komen.’

Sketches/Notebook is een hele toegankelijke voorstelling vergeleken met veel ander werk. Ik zou zo mijn moeder én mijn dochter er mee naartoe nemen. Het combineert op een of andere manier de toon van een familie-voorstelling met hard core kunst. Heb je daar een verklaring voor?

‘Het stuk is inderdaad open, speels – de manier waarop het mensen betrekt, hoe het creatieve wordt gevierd. Sommigen zien er zelfs spirituele of kosmische elementen in. Aan de andere kant is het ook ruig en chaotisch in de samenwerking, het samenkomen van al die verschillende energieën, al die mensen, al die praktijken. Dat maakt het op een bepaalde manier ook overweldigend. We hadden in ieder geval een grote behoefte aan ontmoetingen, om mensen echt te betrekken. Je wilt het publiek niet dwingen om te participeren, maar ze wel echt uitnodigen. En ja, dan draagt het stuk een visie uit over hoe de wereld zou kunnen functioneren en is het vervolgens de vraag: wow, wat doen we daarmee? Vaak gaat kunst over duistere zaken, over dingen die we liever niet onder ogen zien. Terwijl deze voorstelling iets feestelijks heeft, het vieren en laten bloeien van het gemeenschappelijke, alsof er een kleine gemeenschap ontstaat, al is het maar tijdelijk, waar we de toeschouwers bij uitnodigen.’

Sketches/Notebook is niet alleen open en sociaal, maar ook op een virtuoze manier lichtvoetig. Waar kwam die lichtheid vandaan?

‘Dat heeft met de aanpak te maken. Dat het mocht ontstaan uit een berg materiaal. Dat we bepaalde verwachtingen die er zijn ten aanzien van theater negeren, dat we geen verhaaltje hoeven te vertellen, dat er geen dra-ma-tur-gie is, dat het niet per se ergens over hoeft te gaan. Er is die atmosfeer van mensen die een beetje rondhangen, die op zoek zijn naar dingen. Dat is heel intiem op een bepaalde manier, en ook onschuldig, want wat heeft het te betekenen? Claudia is bezig met haar modeshow, Mikko kijkt wat er kan met licht. Je ziet een proces, dat gerepeteerd is, maar nog steeds over verkennen gaat. We zijn duidelijk bezig met de vraag: wat gebeurt er als je lichamen net zo behandelt als andere materialen? Maar ook: hoe we andere vormen van gemeenschappelijkheid, van ontmoeten en delen kunnen ontwikkelen. We provoceren het publiek niet, ik bedoel we spelen niet met vuilnis of zo.’

De voorstelling moraliseert nooit – wat een een enorme verademing is in deze tijd van politieke boodschappen door middel van kunst. Maar Sketches/Notebook roept wel op een uiterst subtiele, poëtische manier allerlei ethische vragen op over hele essentiële dingen op het podium, zoals wat nu eigenlijk de geloofwaardigheid van gebaren en constructies uitmaakt, of er regels zijn in de kunst en of die anders zijn dan in het leven, over de spellen die we we spelen, hoe groepen naar elkaar kijken, hoe een normaal wordt geconstrueerd, hoe mensen de dans ontspringen, en de rol die verbeelding daarbij speelt – te veel om op te noemen eigenlijk.

Op een vreemde manier is het Stuart gelukt om een perfect lopende voorstelling te maken van losse flodders, wilde dromen en kinderspel. De eenvoud van het glijden van een hellinkje of het spelen met knikkers, is gekoppeld aan het vermogen dat vaak aan kinderen wordt toegeschreven, om iets intens te beleven en het dan weer, hopla, te laten vallen.

‘Ik ben nogal privé, en ik geloof dat deze groep mij uitnodigde om het echt open te gooien. Het is ook een voorstelling die te maken heeft met het leven in Berlijn, iedereen leeft een connectie met die stad, het uitgaan, de clubs, hoe mensen met elkaar omgaan, hoe ze zich engageren. Het doet me denken aan The Factory van Warhol, ‘art-actions’.’

Repeteren jullie dit?

‘Jazeker. Er is een idee van een ideale versie. Het kan altijd beter. Het kritische heb ik echt nodig. Ik hou van het maken van hele strakke composities, maar dit is wat anders. Hier is het juist belangrijk dat het voorstellen zijn, en dan op een oversized of XXL schaal, met heel veel mensen en dingen. Ik denk dat het werkt door het contrast, tussen bijvoorbeeld de volheid van de vele bewegingen aan het begin en het kijken naar één gezamenlijke beweging daarna – dat we ineens met z’n allen naar die berg lichamen midden op het podium zitten te kijken. De ‘blanket-lady‘ is natuurlijk klaar, maar andere dingen hebben hun vorm nog niet gevonden, of zullen die nooit vinden. Het heilige theater is weg, maar de verwachtingen blijven. De waarden van het theater worden opnieuw onderhandeld. [Er staan heel veel mensen op het toneel en er is niet zo heel veel publiek bijvoorbeeld.]
Ik heb m’n leven doorgebracht in het theater, ik hou van het apparaat, dat je het echt donker kan maken, geluid, al die manipulaties. Theater maakt die samengebalde energie mogelijk, wat je op straat of in een galerie niet op die manier hebt. Het gaat om intensiteit en focus, de magie. De traditie van het theater is echt iets om mee te werken, de waarden die er zijn opgeslagen, daar kun je mee aan de slag. En we zouden natuurlijk een duistere versie van dit stuk kunnen maken, ooit.’

Denk je dat het theater de huidige tijd overleven zal? Het is een kostbare aangelegenheid en de spreiding is gering, vergeleken met tv of internet. In Nederland is het bovendien voor een hele generatie kunstenaars niet evident dat ze überhaupt nog toegang krijgen tot het podium en er ervaring opdoen.

‘Ik zou het geweldig vinden als het theater open zou staan voor sociale acties, open avonden, een speakers corner – dat verschillende groepen er gebruik van zouden maken en een dialoog zouden aangaan met die traditie. Het zou echt veel wilder kunnen. Dat verschillende groepen dingen zouden maken. Dat het theater er niet alleen is voor professionals. Dat het ertoe doet als plek, als een baken in de stad, als een culturele ontmoetingsplek. Aan de andere kant zouden festivals zich veel meer kunnen onderscheiden, zich specialiseren in iets als minimalisme of theorie of wat dan ook. Nu lijken ze allemaal op elkaar door de algemene benadering, voor elk wat wils. Er is zelden een uitgesproken artistieke betrokkenheid. Dus ja, meer openheid en sociaal engagement én meer diepte, het zijn haast tegengestelde bewegingen misschien, maar dat zou goed zijn in het theater.’

Extra:Inside the Magic Cave, een video van Damaged Goods over Sketches/Notebook