Oude Kerk op zoek naar hedendaagse vormen van naastenliefde en barmhartigheid

Het oudste en misschien wel mooiste gebouw van Amsterdam combineert een flink aantal functies. Al zijn toeristen tegenwoordig dominant, gelovigen vieren er nog iedere week de liefde van God. En al biedt de voormalige Nicolaaskerk geen ruimte meer aan vissers om hun netten te repareren, orgelconcerten worden er nog steeds gegeven, al sinds de veertiende eeuw. Brood uitdelen is niet meer van vandaag, maar de chocolademelk op 5 december die ik jarenlang met mijn dochter genoot, staat in een lange traditie van armen- en ziekenzorg.

Omgeven door een internationale keur aan boeren en buitenlui die naar de hoeren komen kijken, en gelukzoekers die een graantje proberen mee te pikken, lijkt het soms alsof er niets wezenlijks verandert op de Wallen, al die eeuwen in en rondom de Oude Kerk.

Misericordia

Vanavond vindt alweer de tweede avond plaats van het Misericordia-project in de Oude Kerk in Amsterdam. Met gesprekken en reportages, performances, soep en een rondleiding door ex-daklozen proberen journalisten, kunstenaars, wetenschappers, architecten en andere cultuurwerkers ideeën over barmhartigheid en naastenliefde te actualiseren in de eeuwenoude en overdonderend mooie Oude Kerk.

Non-fiction, een organisatie die programma’s maakt over maatschappelijke ontwikkelingen, urbanisatie en architectuur, houdt kantoor in een van de kleine huisjes die tegen de kerk aanleunen. Samen met directeur Oude Kerk Jacqueline Grandjean hebben Michiel van Iersel en René Boer een programma opgezet om ideeën en praktijken van naastenliefde en barmhartigheid te herijken. Want aan de ene kant komen we erin om: charitas is een steeds hippere bezigheid voor de nieuwe rijken. Aan de andere kant is Europa niet in staat om met de vluchtelingencrisis om te gaan, en staat ook in Nederland een xenofobe leider hoog in de peilingen.

Journalisten, onder wie Jeroen Smit en Maarten Zeegers, doen verslag over hoe er op de Zuid-As of in de moskee over naastenliefde wordt gedacht. Mirjam Vossen analyseerde de verschillende kaders waarbinnen mondiale armoede wordt verbeeld, door Westerse politici, journalisten en NGO’s. Tegenover de abstractie van het denken en de dominante beelden staan dan de relatief kleine en concrete ingrepen of handelingen van mensen die zich verzetten tegen mensenhandel of die met een performance ons bewust willen maken van hoe wij aandacht geven of samenwerken.

Geen sinecure

Amal Alhaag, o.a. als curator verbonden aan Framer Framed, maakt radio over de minder positieve kanten van charitas. Luca Hillen laat bezoekers samen de kerk verkennen met hun ogen dicht en Lada Hrsak maakte architectonische puzzelstukken, die als props door genodigden en bezoekers gebruikt kunnen worden.

Het is geen sinecure om je als kunstenaar te verhouden tot de spectaculaire schoonheid en de eeuwen geschiedenis van de Oude Kerk. Toch wordt er al decennia door de Oude Kerk gezocht naar de actualisering van de spirituele en sociale functies van het kerkgebouw en speelt hedendaagse kunst daarin een vanzelfsprekende rol. Ik herinner mij bijvoorbeeld Rietveld-studenten in de jaren negentig, die experimenteerden met geluid recht onder het eeuwenoude en beroemde hoofdorgel.

Tegenwoordig zijn de activiteiten in de Oude Kerk naar een iets hoger plan getrokken. Onder directeur Beaujean ontving de kerk voor het eerst een flinke subsidie. Maar niet iedereen is blij met het uitgesproken uitdagende artistieke beleid. Zo protesteerden veel burgers van de stad in 2015 nog tegen de komst van de installatie van Taturo Atzu op het dak van de kerk, zoals dit parool-artikel laat zien.

Experiment

Ten onrechte. The Garden which is nearest to God bleek nu juist een toonbeeld van artistiek ingrijpen in de publieke ruimte, iets wat een zeldzaamheid is geworden in het voor het overige van populisme aan elkaar hangende programma in Amsterdam. Het programma van de Oude Kerk weet traditie en conventie te koppelen aan artistiek en sociaal experiment en werd daarvoor beloond.

Uit de geslaagde tentoonstellingen van Germaine Kruip vorig jaar of Marinus Boezem op dit moment, blijkt dat juist radicale maar subtiele ingrepen de glorie van rijke geschiedenis en indrukwekkende architectuur overleven. Het werk van Kruip en Boezem heeft ook gemeen dat zij, op heel verschillende manieren, de bezoeker uitdrukkelijk betrekken en impliceren in hun werk, dat zowel landschappelijke als rituele aspecten heeft. Architectuur en sociale geschiedenis, rituele en spirituele praktijken resoneren via de materialiteit van het werk, dat niet als autonoom object, maar als gebaar in ruimte en tijd is geplaatst. Het gaat om handelingen, bewegingen en beweegredenen van mensen, die sporen hebben na gelaten en in herinnering worden gebracht. Zie hier ook het belang van performance kunst.

Nachtelijke dwalingen

Het werk van David Helbich of Salva Sanchis, en andere kunstenaars die met performance werken en de afgelopen jaren in de Oude Kerk te zien waren, o.a. in de serie Nachtelijke Dwalingen, laten goed zien hoe belangrijk kleine, pregnante investeringen kunnen zijn. Interactie zoeken met het publiek, hen niet dwingen maar uitnodigen een andere relatie aan te gaan met de omgeving, oren en ogen open te zetten, en daarin dan ook eigen gedrag, eigen lichaam en geschiedenis op te vatten als materiaal om mee te werken – het is geen eenvoudige opgave, maar zeker het proberen waard. Helbich die op basis van een doe-je-eigen-score of puzzeltocht mensen bewust maakt van de auditieve ruimte in de kerk en die vervolgens doortrekt naar uiteenlopende zaken als de trance-beat of de stilte van een kloostergang. Of Salva Sanchis, jammergenoeg als choreograaf veel te weinig te zien in Nederland, die met zijn choreografische interventies getiteld Islands 1, op ongelofelijke wijze eenvoud en complexiteit met elkaar verbindt.

 

 

Architecte Lada Hrsak zegt over haar aandeel in Misericordia: “Het is een vrij open definitie die we hanteren. Iedereen die bijdraagt interpreteert het barmhartigheid of naastenliefde vanuit zijn eigen achtergrond, als professional, maar ook als mens. We komen uit hele verschillende delen van de wereld en zijn dus met verscillende ideeen van charitas opgevoed. Dat botst soms, maar dat is denk ik juist de bedoeling. Niet een oplossing maar een exploratie, die ruimte laat voor kritiek, voor verschil. Het persoonlijke is juist heel belangrijk. Je kunt als urbanist of architect wel allerlei radicale plannen verzinnen, maar misschien is de interactie als mens met andere mensen op dit moment wel belangrijker.”