Bachs Johannes-Passion als muziektheater: het kán

Het door Pierre Audi in 2016 geïnitieerde Opera Forward Festival bevraagt de toekomst van muziektheater. Het 13-daagse festival biedt (jonge) makers en zangers een kans nieuwe wegen te onderzoeken. Voor de tweede editie regisseerde Audi zelf And You Must Suffer, een muziektheatrale versie van Bachs Johannes-Passion. Deze productie van Muziektheater Transparant en het oudemuziekensemble B’Roque beleefde dinsdag 28 maart zijn Nederlandse première in het Muziekgebouw aan ’t IJ. De voorstelling werd beloond met een enthousiast applaus.

Besmuikt

Met zijn vindingrijke mis-en-espace maakt Audi het drama van Jezus Christus invoelbaar. De zangers van Cappella Amsterdam groeperen zich dreigend rondom hem als zij Pontius Pilatus vragen hem ter dood te brengen. Staand op een plateau hoort Christus hun beschuldigingen aan. Als Pilatus overstag gaat en hem laat geselen, krimpt hij ineen van de pijn, waarop het koor weeklagend zijn handen naar hem uitstrekt. Na zijn kruisiging sluipen de zangers beschaamd het podium af, onderwijl zingend ‘Ich will dich preisen ewiglich’.

Al net zo besmuikt zijn zij in het pikkedonker opgekomen tijdens de door Annelies van Parys gecomponeerde proloog. In And Thou Must Suffer doordesemt zij gregoriaans aandoende melodielijnen met schelle, dissonante uitroepen van het koor: het onheil naakt. Subtiel verweeft zij motieven van Bach met haar eigen stuk, dat zij naadloos laat versmelten met diens Johannes-Passion.

Uitmuntende zangers en musici

De concentratie van de zangers van Cappella Amsterdam is voorbeeldig. Ruim twee uur lang bewegen zij zich in steeds wisselende formaties en in verschillende houdingen over het toneel. Toch zingen zij alles uit het hoofd, loepzuiver en in perfecte harmonie met de al even uitmuntende musici van B’Roque. Deze zijn links en rechts van dirigent Andreas Spering opgesteld. Met soepele, maar besliste gebaren voert hij de uitvoerders door de afwisselende en kleurrijke muziek van Bach. Zachte, ingetogen passages van individuele instrumenten staan naast luide, angstaanjagende tutti in een felle ritmiek.

Kwetsbare maar trotse Jezus

Jakob Pilgram is een meeslepende Evangelist. Zijn klaroenachtige tenor reikt tot in de verste uithoeken van de zaal en hij lijkt werkelijk betrokken bij wat hij zingt. De boomlange Dominik Köninger is een even kwetsbare als trotse Jezus. Met zijn warme bariton en indringende mimiek stelt hij de hypocrisie van zijn belagers aan de kaak. De tenor Magnus Staveland speelt zijn rol van wankelmoedige Petrus met verve. Met zijn gebogen gestalte en schielijk over zijn gezicht getrokken hoodie verloochent hij tot drie keer toe zijn vriend.

Al even indrukwekkend is de bas Tomás Král, die als Pilatus waarlijk ontzet lijkt over het onrecht dat Christus wordt aangedaan. De sopraan Grace Davidson heeft een mooie lichte stem, die echter gaandeweg wat onzekerder wordt. Ook de altus Benno Schachtner begint overtuigend, maar zijn stem schiet op emotionele momenten soms ongecontroleerd de hoogte in.

Voorbeeldig lichtplan

Het voorbeeldige lichtplan van Peter Quasters maakt met een afwisseling van clair-obscur en sterke contrasten het verhaal nog indringender. De videobeelden van Mirjam Devriendt en Vincent Dunoyer voegen daar weer een extra laag aan toe. Kale olijftakken verbeelden Christus’ eenzaamheid, een in slow motion achter hem uitgestrekte hand illustreert hoezeer zijn lot in andermans handen ligt. De tegen het einde vertoonde beelden van de restauratie van het paneel Christus aan het kruis van Rogier van der Weyden zijn echter te expliciet en leiden de aandacht af van de muziek.

Politiek-correct

Na het eerste deel kleurt het videoscherm okergeel. We wanen ons in een zandwoestijn, terwijl het nieuw gecomponeerde L’Apokalypse Arabe van Samir Odeh-Tamini opklinkt. Angstig gefluister en schrijnende harmonieën van het koor, getimmer in het klavecimbel en langgerekte strijkerslijnen creëren een onheilspellende sfeer. De video toont rood getinte beelden van verwoeste steden bij de woorden ‘7000 Arabieren werden verdoofd, verblind’. Het komt als een totale Fremdkörper en is een tikkeltje te politiek-correct. Ook de korte, dissonante epiloog van Annelies van Parys botst met Bachs troostrijke slotzang.

Toch liever concertant

Audi heeft met And You Must Suffer aangetoond dat een passie muziektheatrale potentie heeft. Maar ondanks de uitstekende uitvoering en aansprekende enscenering sloeg de verveling na anderhalf uur toe. Het principe show, don’t tell waar ware opera op drijft, is geheel aan Bach voorbijgegaan. De constructie van een verteller (de evangelist) die de scènes aan elkaar praat is gekunsteld en haalt de vaart uit de voorstelling. Het bemoeilijkt bovendien identificatie met de personages.

Het experiment is dus weliswaar geslaagd, maar uiteindelijk lijkt een concertante uitvoering mij toch overtuigender.