Jennifer Lyon Bell: ‘In porno ben ik op zoek naar dat authentieke moment.’

‘Waarom is het tonen van naakt of seks in een film toch altijd zo’n punt?’ De vraag werd terloops opgeworpen door een van de inleiders op de openingsavond van Cinema Erotica, het programma waarmee EYE de zomer inluidt. Deze ode aan de lust biedt een breed overzicht van de manieren waarop de filmische erotiek vorm kan krijgen. Van vroeg 20ste-eeuwse scabreuze filmpjes uit de wachtkamers van een Frans bordeel tot Fassbinders homo-erotische zwanenzang Querelle (1982) en de camp-hommage The Love Witch (2016). Van Asta Nielsens geruchtmakende zinnelijke dans in Afgrunden (1910) via Nederlands bloot tot de gloednieuwe, letterlijk niets verhullende virtual reality-productie Viens! als kers op de taart.

Kortom, alles van porno tot kunst. Aansluitend aan Afgrunden gaat Jennifer Lyon Bell – onafhankelijk filmmaker en regisseur van erotische films – zaterdag een dappere poging wagen porno en kunst met elkaar te verbinden. Van haar eigen hand is het verrassende Headshot (2006), waarmee ze bewijst dat je porno kan maken zonder ook maar één seconde expliciet beeld. Dus daar wil ik eerst alles over weten wanneer ik haar spreek in EYE.

Erotisch experiment

In het op Andy Warhol’s Blow Job (1964) geïnspireerde Headshot vraagt een nieuwsgierige jongeman zich af wat hem te wachten staat. Een jonge vrouw die hij voor het eerst ontmoet komt binnen. We zien alleen een glimp van haar rug, voor ze door de knieën gaat en uit beeld verdwijnt. De camera blijft standvastig boven de gordel gericht. Wat de vrouw uitspookt kunnen we alleen aflezen op het gezicht van de uiteindelijk in extase klaarkomende Chris.

Hoe ontstond het plan om dit zo te doen. Wat is het idee erachter?

Jennifer Lyon Bell: “Headshot is een experiment met empathie. Wat me heel erg interesseert is hoe empathie werkt, vooral in erotische films. Hoe mensen empathie opvatten voor de personages. Daar ben ik heel nieuwsgierig naar. Empathie betekent dat je de ervaring en de gevoelens van een hoofdpersoon deelt, dat je deze als het ware van binnenuit leert kennen. Dat is iets anders dan sympathie. Als je sympathie opvat bekijk je iemand als buitenstaander. Jouw gevoelens hoeven niet die van hem of haar te zijn.”

“Met die begrippen wilde ik spelen. Ik wilde uitvinden of het seksuele genieten van Chris een band schept.”

Waren we meer op afstand gebleven als we de seksuele handelingen echt hadden kunnen zien?

“Ik wilde inderdaad weten of dat zo is.”

Waarna ze lachend bekent dat het eigenlijk geen goed experiment was, want dan had ze twee versies moeten maken.

Fantasie prikkelen

“Afgaande op de vele reacties van kijkers durf ik wel te stellen dat het een heel intieme ervaring is. Je vat niet alleen sympathie voor Chris op, maar je leeft ook sterk mee met wat hij op dat moment beleeft. Daarbij komt dat je fantasie enorm wordt geprikkeld doordat je niet kan zien wat er precies gebeurt.”

“Ik was bij het maken van Headshot niet alleen geïnspireerd door Andy Warhols Blow Job, maar ook door een scène uit Wayne Wangs The Center of the World, waarin buiten beeld een seksactiviteit plaatsvindt. Wat dat precies is komen we nooit te weten.”

“Headshot is veel minder formalistisch dan Warhols voorbeeld. Ik was blij verrast dat dit experiment zo’n breed publiek aanspreekt. De korte film Headshot is wereldwijd op allerlei festivals vertoond, niet alleen op gespecialiseerde evenementen. Het heeft me veel geleerd over de erotische band die je met een filmpersonage kan voelen. Je hoeft niet dezelfde seksuele geaardheid te hebben, en ook niet van hetzelfde geslacht te zijn.”

De in Amerika geboren Jennifer Lyon Bell studeerde psychologie aan Harvard. Zeventien jaar geleden verhuisde ze naar Nederland waar ze aan de Universiteit van Amsterdam haar master in film behaalde met een scriptie over ‘sympathie en empathie voor personages in pornofilms’. Ze is eigenaar van Blue Artichoke Films, een bedrijf gespecialiseerd in de productie van ‘erotische films voor mensen die van film houden’.

Op jacht naar het authentieke moment

Wanneer is die belangstelling voor erotisch of pornografisch werk ontstaan?

“Mijn hele volwassen leven interesseert het me al geweldig! Porno trok me aan. Toch was er altijd maar heel weinig waar ik echt van hield. Ik ging in een pornofilm altijd op jacht naar die paar seconden waarin ik echte chemie tussen de acteurs zag. Het moment waarin ik een glimpje authenticiteit kon opvangen.”

“Op den duur was dat nogal vermoeiend. Ik zag uit naar een film die meer te bieden had. Iemand zou daar toch wel eens mee komen? Uiteindelijk ben ik zelf de films gaan maken die ik graag wilde zien.”

Voor die masterscriptie bekeek u honderden pornofilms. Wat voor nieuwe kennis leverde dat op?

“Het heeft me geweldig geholpen om te begrijpen wat er aan de hand is. Waarom sommige pornofilms me wel iets deden en andere niet. Zo was op een gegeven moment compilatieporno in de mode. Films waarin alleen maar hoogtepunten achter elkaar waren gemonteerd. Ik verwachtte daar iets van, maar het effect was juist averechts.”

“Door die studie is de werking van sympathie en empathie me duidelijk geworden. Die begrippen zijn nu mijn gereedschap. Bij de erotische films die ik zelf maak kan ik daar op terugvallen als ik het gevoel krijg dat er iets niet klopt. Dat werkt bij allerlei genres, documentair of speelfilm, met veel of weinig expliciete seks.”

Verboden vruchten

Maar is het ook niet spannend omdat je als kijker voyeur bent, omdat je eigenlijk kijkt naar iets dat je niet mag zien?

“Ja, hoe meer je iets verbiedt, hoe groter de wens wordt om het te zien.”

Dus om een film echt opwindend te maken moeten we hem eigenlijk verbieden?

“Misschien wel”, lacht ze.

“Mijn films zijn inderdaad in allerlei landen verboden. Matinée was bijvoorbeeld uitgenodigd voor de competitie van het Melbourne Underground Film Festival. Op het laatste moment trok de Australian Film Board zijn toestemming in, omdat het te seksueel zou zijn. Gelukkig was het festival zo aardig een privévertoning voor de jury te organiseren. Waarna Matinée bekroond werd als beste film, zonder dat het publiek hem had kunnen zien.”

Porno en kunst

Nu over dat programma Porn Art dat u komende zaterdag presenteert. Kan porno kunst zijn. Dus dan is de vraag eerst: wat is porno, en wat is kunst?

“Daar zijn natuurlijk geen vaste definities voor, maar ik kan je vertellen hoe ik het zie. Een van de criteria voor porno is datgene wat we te zien krijgen. Hoeveel seks is er in beeld? Voor anderen is het begrip porno een sociaal-politieke kwalificatie. De tweede feministische golf noemt iets porno als het verbonden is met de onderdrukking van vrouwen. Een derde definitie gaat uit van de bedoeling. Is het gemaakt om op te winden? Al die definities variëren in de loop der tijd en in verschillende landen.”

“Zelf ga ik er vanuit dat tenminste één van de oogmerken van een pornofilm het bezorgen van opwinding is.”

Is er dan verschil tussen porno en erotiek?

“Wat mij betreft is er tussen porno en erotiek geen duidelijk afgebakende scheidslijn. Verschillende mensen kunnen op dezelfde film heel verschillend reageren. Wat ik zelf maak noem ik meestal ‘expliciete erotische film’, maar bij een andere gelegenheid gebruik ik de term ‘feministische porno’, of ‘indie porn’, ‘alternatieve porno’ of gewoon ‘film voor volwassenen’.”

“Voor mij is het belangrijkste kenmerk van erotiek dat het een heel lijfelijk en sensueel, bijna tastbaar gevoel oproept. Daar houd ik van. Maar het begrip erotisch heeft het nadeel dat het bij sommigen de verwachting wekt dat de beelden minder seksueel expliciet zijn.”

Erotisch, of juist niet

Aan de andere kant moet ik nu denken aan Lars von Triers Nymphomaniac, die heel expliciete beelden bevat, maar juist volstrekt niet-erotisch is.

“Dat is zo. Ik denk ook niet dat Lars von Trier een erotische film wilde maken.”

Heeft dat niet te maken met het verschil tussen een sexy film en een film over seks?

“Ja, een mooi voorbeeld daarvan is voor mij Shortbus. Ik ben een grote fan van de regisseur John Cameron Mitchell die eerder Hedwig and the Angry Inch maakte. Die is volledig niet-expliciet, maar toch vond ik het een heel erotische film. Het gaat allemaal over verlangen en iemand willen die je niet kan krijgen. Dus ik was opgetogen toen ik hoorde dat hij een seksueel expliciete film ging maken. Mijn verwachtingen waren hooggespannen. Maar toen ik Shortbus zag ontdekte ik dat hij al die expliciete seksscènes op een volstrekt non-erotische manier toonde. Het was een heel interessante regiekeus, maar het brak wel mijn hart. Ik blijf erover fantaseren hoe geweldig het zou zijn geweest als hij wel voor erotiek was gegaan.”

Lichaam en geest

Oké, tot zover de verhouding tussen porno, seks en erotiek. Maar nu de kunst.

“Voor mij is kunst iets dat de kijker op een creatieve manier aanzet tot een emotionele of intellectuele reactie – of allebei. Ik ben er van overtuigd dat er een grote overlap is tussen kunst en porno. Want er is niets dat het samensmelten van die twee concepten in de weg staat.”

“Vooral in de westerse samenleving hebben we de neiging om op allerlei gebied een tweedeling te zien. Het is dit of dat, zwart of wit. Historisch gezien hangen we in het westen de scheiding van lichaam en geest aan.”

Het lichaam is porno, de geest is kunst.

“Precies. Maar mijn missie als kunstenaar is om te laten zien dat die scheiding onzin is. Die twee zijn juist heel sterk verbonden. Sociaal gezien is het ook veel vruchtbaarder om porno niet als iets slechts af te schilderen, maar te erkennen dat porno en seks allerlei verschijningsvormen hebben en dat we de gedachtewisseling daarover moeten aanmoedigen. Dat is beter voor de samenleving en beter voor film. We hebben betere porno nodig, en ook films die op een vrijere manier met seksualiteit omgaan. Er ligt nog een groot terrein braak, maar veel filmmakers zijn er huiverig voor.”

Is er een breed publiek voor of is het een niche?

“Eerlijk gezegd, toen ik ermee begon dacht ik dat het iets voor vrouwen zou zijn. Hoger opgeleide vrouwen, zoals ikzelf, op zoek naar een beter alternatief voor de gebruikelijke porno. Hoe had ik het zo mis kunnen hebben. De belangstelling is veel breder. Om te beginnen had ik er nooit aan gedacht dan ook mannen geïnteresseerd zouden zijn. Bovendien zijn er heel verschillende smaken op het gebied van pornografie. Het publiek blijkt heel gemengd. Ook ouderen, tot mijn verrassing.”

Artistieke praktijken

Wat kunnen we van de presentatie Porn Art verwachten?

“Ik laat allerlei eigentijdse films zien waarin het onderscheid tussen porno en kunst vervaagt. Ik vertel iets over de verschillende stromingen en artistieke praktijken. Zoals spelen met wat je ziet en niet ziet, of het toevoegen van een vleugje documentair realisme met spontane improvisaties van de acteurs. Ik wil vooral de grote diversiteit tonen.”

“Zo beginnen we met de Portugese filmmaker Antonio da Silva die me erg verraste met Gingers. Een emotionele en erotische verkenning van wat het betekent om een roodharige homoman te zijn. Het is onderhoudend, het geeft te denken en is ook heel ‘hot’.”

“Een ander voorbeeld is een film van Erika Lust, een zeer gewaardeerde naam in de wereld van adult cinema. Van haar laat ik Meow Kittens Orgy zien. Die maakt deel uit van een serie gebaseerd op bekentenissen die mensen die haar schrijven. Iemand stuurde haar een fantasie over een groep vrouwen die tegelijk katten zijn en een speelse en af en toe ook vechtlustige en seksuele relatie met elkaar hebben. Erika heeft dat vertaald in een charmante, bloedmooie en supersexy film. Heel fijn dat ik die kan presenteren.”

Je eigen erotische fantasie

Op 18 juni, tegen het eind van Cinema Erotica zal Lyon Bell nog een workshop leiden onder het motto ‘Design your Own Erotic Film’. Wat gaat daar gebeuren?

“Het idee is om creatieve energie te stimuleren, om plezier hebben, om je open te stellen en in een veilige omgeving ideeën uit te wisselen. Je gaat waarschijnlijk nooit zelf een pornofilm maken, maar stel nou dat je het wel zou doen. Wat is dan die ene fantasie die je zou willen verfilmen. Tijdens die oefeningen leer je iets over jezelf, je erotische gevoeligheid en je creativiteit. Aan het eind van de middag loop je de deur uit met een storyboard voor die denkbeeldige film. Bij eerdere workshops is zelfs wel eens gebeurd dat iemand die ook echt ging maken, al is dat niet de opzet.”

Bij die gelegenheid is er ook een exclusieve voorvertoning van Lyon Bells Second Date (2017), een erotische film in Virtual Reality. Een luchtige, geïmproviseerde vertelling over twee jonge mensen die, terwijl hun gesprek heen en weer springt, onhandig maar uitbundig op weg zijn naar een hoogtepunt. “Ze houden hun ondergoed aan”, belooft de regisseur, “maar toch wordt het heel opwindend.”