‘It was seven minutes to ten o’clock in the morning, and it was the only good thing that had happened. What is it? the painter asked.’
Dit zijn de eerste regels van 1 the Road, het verslag van een reis in de voetsporen van Jack Kerouac. Het is het eerste boek dat geschreven is door een kunstmatige intelligentie (AI), zeg maar een robot, kortweg bot. Dit project van Ross Goodwin – straks meer hierover – is een opvallende blikvanger op het twaalfde DocLab, het inmiddels vaste onderdeel van het documentairefestival IDFA. Een proeftuin en speelplaats waar kunstenaars onderzoeken hoe je met nieuwe media en digitale technologie de werkelijkheid te lijf kan gaan.
Dat begrip werkelijkheid moet op DocLab trouwens breed worden opgevat. Er zijn natuurlijk de al bijna traditionele webdocumentaires, zoals Tatsuniya, van Rahima Gambo over Nigeriaanse studenten onder de wrede dreiging van Boko Haram. Of een Virtual Reality productie als The Industry VR, die je rondleidt in de illegale wereld van de Nederlandse drugsindustrie. Maar DocLab presenteert ook, ik noem maar iets, een parfumerie, onderdompelingstheater, spelen met eten, een VR-soefi-ritueel, interactieve dinner parties, een audiowandeling en Die With Me. Dat laatste is een chatroom voor smartphonegebruikers die nog maar een batterijduur van 5% of minder hebben. Bedenker Dries Depoorter kreeg hiermee de lachers op zijn hand.
Wat is het nieuwste? Wat zijn de trends?
Het is donderdag 15 november, vijf minuten over elf in de ochtend. Caspar Sonnen, hoofd van IDFA DocLab, laat zich bij de perspresentatie terloops ontvallen dat er de laatste drie jaar op technologisch gebied niets nieuws is. Zelfs Virtual Reality (VR) en opvolgers als XR en AR zijn al heel vanzelfsprekend.
Aanvankelijk was DocLab vooral een podium voor de nieuwste media en digitale technieken. Die invalshoek heeft inmiddels geen prioriteit meer. In het spel met de techniek komt nu de nadruk weer meer op de menselijke ervaring te liggen. Op de dialoog met de machine, om de titel aan te halen van de voordracht waarmee Eye kort geleden het programma Man-Machine afsloot.
Het DocLab-thema is dit jaar ‘The Humanoid Cookbook’. Want vanaf het moment dat de mens met de uitvinding van het vuur het verbond met de techniek sloot dat alles zou veranderen, is de bereiding van de maaltijd een oeroud menselijk ritueel gebleven.
Tafelgesprek met de computer
‘De eettafel niet alleen als metafoor, maar ook als podium voor nieuwe kunstvormen’, aldus DocLab. De tentoonstellingsruimte in de Brakke Grond is zelfs ingericht in restaurantstijl. Je moet natuurlijk wel bereid zijn de beeldspraak van de eettafel ruim op te vatten. Bij sommige installaties is het verrassend toepasselijk, zoals Eat | Tech | Kitchen. Maar als je de mooie serie korte animaties Flavours of Iraq over jeugdherinneringen aan Irak bekijkt aan een met bestek gedekt tafeltje ontgaat me de meerwaarde van dat laatste.
Helemaal ‘cookbook’ zijn natuurlijk de interactieve diners, waaronder A Dinner with Frankenstein AI. Een diner-ervaring waarbij de gasten in gesprek gaan met kunstmatige intelligentie. Was al snel volgeboekt, dus ik kan u helaas geen verslag doen van dit intrigerende evenement.
Een persoonlijk parfum
Een ander opvallend project waarin de menselijke ervaring misschien nog wel meer centraal staat is de Algorithmic Perfumery van Frederik Duerinck. Diens fascinatie voor installaties die werken met geur – zie zijn eerdere Famous Deaths – leidde dit keer tot een machine die voor iedere bezoeker een persoonlijk parfum kan bereiden.
Ik moet daartoe een uitgebreide vragenlijst invullen, een soort persoonlijkheidstest, en mijn mening geven over een viertal basisgeuren. Vervolgens bedenkt de speciaal hiervoor getrainde software wat een passende geur voor mij zou kunnen zijn. De machine komt in actie en een paar minuten later zit mijn persoonlijk parfum in een flesje. Het ruikt prettig fris, maar of het echt mijn smaak is weet ik niet zeker. Misschien moet de machine nog bijleren.
De Algorithmic Perfumery die hier voor het eerst een publiek bedient is een werk in ontwikkeling. Er worden voortdurend nieuwe data en feedback ingevoerd, aldus Duerinck. Maar het is al revolutionair genoeg om enige argwaan onder het selecte gezelschap van traditionele parfumeurs te veroorzaken. Het project is ook bedoeld als kritisch alternatief dat zich keert tegen de marketing en dominantie van de grote geurmerken.
De spelende mens
Diverse DocLab-experimenten zouden overigens ook heel goed passen bij een thema als ‘De spelende mens’. Tijdens de openingsavond kunnen de bezoekers via een smartphone-app letters voeren aan een intelligente bot en zo proberen vragen te beantwoorden. De bot probeert zelf uit de wirwar van suggesties wijs te worden. De op het filmdoek geprojecteerde voortgang zorgt voor veel hilariteit. Zo komt als antwoord op de vraag ‘welke technologie zou je willen verhinderen als je terug kon naar het verleden’ het absurdistische antwoord ‘gang bang sex’ uit de bus.
Conferentie
Het is zaterdag 17 november, tien over elf in de ochtend. In de grote zaal van de Brakke Grond trapt Caspar Sonnen de DocLab Interactive Conference af. Die conferentie zelf is overigens minder interactief dan ik had gehoopt. Maar we beginnen toch met een opdracht. De bezoekers moeten allemaal opschrijven welke vraag een kunstmatige intelligentie zou moeten stellen om een mens te begrijpen.
Wie als kind te horen kreeg ‘speel niet met je eten’, kan zich op de DocLab Expo nu afreageren met het vrolijke videospel Nour. Druk op de knoppen en het digitale voedsel springt in het rond. Op de conferentie legt gamemaker TJ Huges uit wat hij beoogt met deze ‘kleurrijke nonsens’, zoals hij het zelf noemt. Hij zet het videospel als kunstvorm tegenover de traditionele gewelddadige spellen. Maar hoe breng je dat mensen aan hun verstand?
Zelfs het veel serieuzere immersieve theater waar het Vlaamse gezelschap Ontroerend Goed zich in specialiseert kan je als een soort spel zien. Na een reeks vaak spraakmakende producties is £¥€$ (LIES) hun nieuwste werk. In deze interactieve theaterervaring zitten de bezoekers aan tafels en spelen het economische spel van de superrijken. Alexander Devriendt legt uit dat bewust is gekozen voor een geheel analoge setting. Er komt niets digitaals aan te pas. Zo kunnen bezoekers zich niet achter hun argwaan of onbegrip voor de geheimzinnige digitale wereld verschuilen. Het zijn nu echt je eigen beslissingen die de wereld beter maken, of juist niet. Te beleven als onderdeel van IDFA on stage.
Belevingsmachine
Een installatie die eveneens bedoeld is om het min of meer passief kijken te vervangen door een ervaring is The Collider: Chapter One, van het als Anagram optredende Britse duo Amy Rose and May Abdalla. Je speelt het met z’n tweeën. Ik en mijn tegenspeler gaan door twee verschillende deuren naar binnen en ontmoeten elkaar weer in een groene kamer. Daar voeren we ieder apart, maar toch samen een soort ritueel op gebaseerd op een vroege herinnering.
De een met een VR-bril in een virtuele wereld, de ander met twee controllers in de werkelijkheid. Controle, samenwerking en manipulatie is het thema. Heel raar om te zien dat mijn tegenspeler, die ik niet ken, plotseling al mijn bewegingen gaat volgen. En omgekeerd. Een vreemde ervaring. Wel merk ik dat ik af en toe onbedoeld in verwarring raak door alle gimmicks waarmee de centrale ontmoeting is omgeven. De makers zijn blij met mijn feedback, want het is een werk in ontwikkeling. We hebben het ook over de verhouding tussen de traditionele documentaire en installaties zoals The Collider. Met een documentaire kijk je naar de werkelijkheid, in The Collider ben je zelf de werkelijkheid. Het is een machine die je iets laat ervaren. Ik zie ze graag volgend jaar terug met versie twee.
Een knelpunt is vaak dat het lastig is om dergelijke belevingsmachines zo in te richten dat je er zonder veel uitleg intuïtief mee aan de slag gaat. Bij The Collider lukt dat redelijk. Met I’ve Always Been Jealous of Other People’s Families van Shirin Anlen, waar je met z’n vieren in gaat, heb ik meer moeite. Ik ben telkens ernstig afgeleid door de vraag hoe dingen werken en waar ik op moet letten. We declameren met z’n vieren braaf de teksten die op onze etensbordjes worden geprojecteerd en spelen zo een tafelgesprek van een gezin na. De programmafolder zegt hierover: ‘Deze machine-learning installatie bevraagt de mentale staat van de intelligente machines die wij maken’. Ik ben bang dat ik het niet begrepen heb.
Computer als auteur
Als het om de mentale staat van machines gaat denk ik toch eerder aan Ross Goodwin. Hij traint intelligente bots om literaire teksten te produceren. Het resultaat is vaak vermakelijk en intrigerend. Iedereen kan het zelf proberen via zijn site word.camera. Hij heeft ook al eens op Trafalger Square een leeuw poëzie laten brullen.
Op DocLab presenteert hij het door kunstmatige intelligentie geschreven boek 1 the Road. Zijn schrijfmachine, als je het zo mag noemen, was een auto voorzien van camera’s, microfoons en gps. Terwijl Goodwin de wagen van New York naar New Orleans reed spuwde de meereizende computer op basis van de opgevangen beelden en geluiden dagelijks een reisverslag uit. Een vervreemdende tekst, die leest alsof het geschreven is door kruising van een boekhouder en een dichter op drugs. Een curiositeit, zeker, maar een die ik niet graag had willen missen.
Ons brein bespelen
Het is zaterdag 17 november, tien minuten over half vijf in de middag. Internetpionier van het eerste uur Marleen Stikker rondt de conferentie af met een voordracht waarmee ze een kleine blik in de toekomst werpt. Ze vertelt over intrigerende onderzoeksprojecten onder de noemer Hacking Intelligence. Kunstenaars en wetenschappers kijken of je het menselijk brein kan bespelen en ervaringen kan oproepen die verder gaan dan Virtual Reality.
Er wordt zelfs gekeken naar ons tweede brein, de ingewanden. Wist u dat een rat die geïnfecteerd is met de kattenparasiet toxoplasma gondii niet van zijn vijand wegvlucht, maar de kat juist opzoekt? ‘Coming soon, interactive storytelling for micro-organisms’, zo besluit Stikker haar betoog. Om zich dan toch nog even te laten verleiden tot het uiten van haar zorg over de overname van internet door enkele grote marktspelers. Ze maakt zich sterk voor initiatieven die de het digitale domein weer terug moeten geven aan het publiek.
Het is zaterdag 17 november, vijf over vijf in de middag, en Caspar Sonnen onthult de vragen die de bezoekers eerder inleverden. Vragen die volgens hen een AI-systeem zou moeten stellen om mensen beter te begrijpen. De door het conferentiepubliek hoogst gewaardeerde suggesties zijn: Wat is humor? Wat is droefheid? Hoe is het om iets te vergeten? Wat is het verschil tussen weten en voelen? Hoe voelt het om in een spiegel te kijken?
IDFA DocLab en MIT
Afgelopen zondag is bekend gemaakt dat IDFA een belangrijke samenwerking aangaat met het Massachusetts Institute of Technology Open Documentary Lab. Samen met partners en kunstenaars gaan beide partijen gedurende vijf jaar fundamenteel onderzoek doen naar immersieve en interactieve media zoals VR en kunstmatige intelligentie. Het IDFA DocLab fungeert daarbij als levend laboratorium.
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
