Waarom je ‘Im wunderschönen Monat Mai’ in Paradiso niet mag missen

Woensdag 16 januari presenteert Reinbert de Leeuw in Paradiso zijn cyclus Im wunderschönen Monat Mai. Een unieke kans hem nog eens aan het werk te zien in zijn wereldwijd geloofde meesterwerk. In 2003 verraste hij vriend en vijand met deze op liederen van Schumann en Schubert geïnspireerde compositie. Was dat niet vloeken in de kerk? Arnold Schönberg had de romantiek begin twintigste eeuw immers definitief ten grave gedragen. Na de Tweede Wereldoorlog hadden zijn erfgenamen Boulez en Stockhausen nog eens een extra steen op het graf gerold.

Dat uitgerekend De Leeuw, dé apologeet van de nieuwe muziek, een ode zou brengen aan de Romantiek leek ondenkbaar. Maar de wereldpremière in Paradiso met het Schönberg Ensemble en de Duitse actrice Barbara Sukowa oogstte jubelrecensies. Ruim vijftien jaar later keert Im wunderschönen Monat Mai terug in Paradiso, dit keer met actrice/zangeres Katja Herbers. De Leeuw zit opnieuw aan de piano en dirigeert het Asko|Schönberg, opvolger van het Schönberg Ensemble.

‘Dort wo Du nicht bist, dort ist das Glück

De Leeuw weet in deze cyclus een intrigerend verband te leggen tussen traditie en vernieuwing. Neem de ondertitel Dreimal sieben Lieder nach Schumann und Schubert. Die verwijst naar de ‘drie maal zeven gedichten van Albert Giraud’ waarop Schönberg in 1912 Pierrot lunaire baseerde. Im wunderschönen Monat Mai begint en eindigt met hieraan ontleende noten. Die voegen zich naadloos naar de klanken van zijn voorgangers. Zo realiseert De Leeuw een fascinerende reis door de Romantiek, de eeuw van het nostalgische verlangen naar het geluk. Dat zich altijd blijkt te bevinden ‘dort wo Du nicht bist’.

Net als Schönberg maakt De Leeuw gebruik van het zogenoemde ‘Sprechgesang’. In deze gestileerde vocale stijl worden de grenzen tussen zingen en spreken opgeheven. Schönberg had Pierrot lunaire dan ook niet gecomponeerd voor een zangeres maar voor een actrice. In zijn voorwoord benadrukt hij dat het ritme exact moeten worden aangehouden, terwijl de toonhoogte weliswaar geraakt maar onmiddellijk weer verlaten dient te worden. Precies zoals we doen in spreektaal; het mag beslist geen ‘zingende spreektrant’ worden.

Barbara Sukowa

Pierrot lunaire geldt als een keerpunt in de moderne muziek en werd geprezen door tijdgenoten als Puccini en Stravinsky. In 1974 stond de cyclus aan de basis van het Schönberg Ensemble en groeide gaandeweg uit tot hun lijfstuk. Voor een uitvoering in het Holland Festival van 1984 strikte men de Duitse actrice Barbara Sukowa. Zij was weliswaar geen geschoolde zangeres maar wist precies de door Schönberg beoogde wrangheid in haar interpretatie te leggen. De uitvoering in Theater Carré was een daverend succes en werd vele malen met groot succes herhaald.

Gaandeweg ontstaat een sterke band tussen De Leeuw en Sukowa. Zij bespreken hun liefde voor de Duitse liedkunst en maken lijstjes van hun favoriete liederen. Op een dag zet Sukowa ‘Ich grolle nicht’ van Schumann in en springt Reinbert achter de piano: ‘Het is eigenlijk een soort popsong, het komt onmiddellijk bij je binnen.’ In een flits hoort hij een complete cyclus gebaseerd op de muziek van Schumann en Schubert. ‘Het was hetzelfde gevoel dat ik had rond mijn twaalfde, toen ik componist wilde worden. Ik hoefde maar naar huis te gaan en het stuk op te schrijven, het materiaal lag er al.’

Theatraal

In twee maanden tijd voltooit hij Im wunderschönen Monat Mai. De titel verwijst naar het gelijknamige lied uit Schumanns Dichterliebe waarmee de cyclus opent. Hij lardeert zijn instrumentatie met flarden kamermuziek van Schubert en Schumann. De uitvoering is theatraal gedacht. De zangeres beweegt zich al spreekzingend door de ruimte en gaat korte interacties aan met de 14 musici.

Zo wil De Leeuw de oorspronkelijke zeggingskracht van het romantische lied in ere herstellen. ‘In de negentiende eeuw werden liederen in de intieme setting van een huiskamer uitgevoerd. Iedereen kende de gedichten van Heine en Goethe, de tekst werd heel intens beleefd. Het moderne liedrecital ervaart hij als gekunsteld. ‘Het lijkt belangrijker de d’s en t’s verstaanbaar te maken dan de betekenis van de verzen over te dragen. Als actrice benadert Barbara deze juist van binnenuit zodat zij met een ongelooflijke directheid bij je binnenkomt.’

Gevoelens uitvergroot

Hij schreef Im wunderschönen Monat Mai weliswaar voor Sukowa maar voert de cyclus tegenwoordig geregeld uit met andere vocalisten. In één lange reis wordt de hele romantiek samengevat. De Leeuw scherpt in zijn bewerking de toch al hevige gevoelens extra aan. Zo draait de zangeres dol op het woord ‘küssen’ uit het bekende lied ‘Gretchen am Spinnrade’. In ‘Heidenröslein’ vangt zij met angstaanjagend gefluister de gewelddadige ondertoon van het gedicht. – In het oorspronkelijke lied gaat die schuil achter lieflijke muziek.

In ‘Erlkönig’ wordt de intonatie van de verschillende sprekers uitvergroot. Het gefleem van de Elfenkoning klinkt huiveringwekkend vals, de paniekerige kreten van het kind gaan door merg en been, de vader probeert met een zware stem het onheil te bezweren. In het afsluitende lied, ‘Die alten bösen Lieder’, verweeft De Leeuw opnieuw Schönberg en Schumann met elkaar. Hun noten vormen een fraai uitstervend kwartet van piano, altviool en twee celli. De Leeuw: ‘De slotzin van Schumann – “Ich senkt’ auch meinen Schmerz hinein” – vat voor mij de hele Romantiek samen.’

Bij de viering van Reinberts 80^e verjaardag gaf Katja Herbers al een indringende vertolking van ‘Heidenröslein’. Haar interpretatie van de integrale cyclus mag dan ook niemand missen.