Ensemble Modern presenteert in November Music wereldpremières van de Duits-Nederlandse Iris ter Schiphorst en de Turkse Zeynep Gedizlioğlu. En dat is goed nieuws, want de vrouwelijke componist blijft ook anno 2019 te vaak onzichtbaar. In de brochures van willekeurig welk Nederlands orkest vind je geen, of slechts een enkel werk van een vrouw. Op de nieuwe Hart & Ziellijst van Radio 4 kun je kiezen ‘uit de 300 mooiste stukken ooit gemaakt’. Slechts twee hiervan werden volgens onze nationale klassieke zender niet geschreven door een man.
November Music programmeert sinds jaar en dag veel muziek van vrouwen. Zo componeert Calliope Tsoupaki het inmiddels traditionele Bosch Requiem voor de komende editie. Vorig jaar viel die eer te beurt aan Kate Moore. De Requiems van 2016 en 2017 werden geschreven door Detlev Glanert en Antony Fiumara. Een weldadige verhouding van 50/50 dus. Die hanteert ook Ensemble Modern in zijn concert op 8 november.
Naast de wereldpremières van Ter Schiphorst en Gedizlioğlu staan het virtuoze Pianoconcert van György Ligeti en het kleurrijke Scherben van Enno Poppe. Hij is tevens de dirigent. Ligeti is hier te lande genoegzaam bekend. In 2018 wijdde Muziekgebouw aan het IJ zelfs een compleet festival aan deze Hongaarse modernist. Ook Enno Poppe is geen onbekende. Maar de namen van Iris ter Schiphorst en Zeynep Gedizlioğlu zullen niet onmiddellijk een belletje doen rinkelen. En dat is jammer, want beiden schrijven aanstekelijke muziek.
Iris ter Schiphorst: muziek vol levensvreugde
Zoals haar naam al doet vermoeden heeft Iris ter Schiphorst (1956) Nederlandse wortels. Ze is de dochter van een Duitse pianiste en een Hollandse ingenieur. Na een studie piano trad ze enige tijd op als pianiste, maar op zoek naar nieuwe uitdagingen ging ze reizen door Europa en Afrika. Van 1980 tot 1986 speelde ze bas en drums in experimentele rockbands. Ondertussen studeerde ze filosofie, theater- en cultuurwetenschap en schreef ze haar eerste stukken.
In 1990 richtte ze het elektro-akoestische ensemble Intrors op, waarin ze zelf piano, synthesizer en sampler speelde. Zes jaar later vormde ze een duo met Helmuth Oehring. Zij verkenden de raakvlakken tussen taal en muziek in theaterproducties als het bekroonde Silence Moves en Der Ort ist nicht der Ort. In 1999 oogstten ze veel succes met het volledig samen gecomponeerde Polaroids, dat in première ging bij Ensemble Modern. Vanaf begin eenentwintigste eeuw concentreert Ter Schiphorst zich weer op haar eigen composities.
Zij spoelt hierin onze oren schoon met onverwachte klanken en laat de grenzen tussen elektronische en akoestische muziek vervagen. Ter Schiphorst schept een bijna industriële sfeer, die wortelt in avant-garderock. In deze grotestadsmuziek vol schurende, spookachtige, soms stampend-ritmische klanken, klinkt bijna geen instrument ‘natuurlijk’. Tegelijkertijd horen we mysterieuze stemmen van band. Hieruit weeft zij organische, poëtische composities die je onherroepelijk het verhaal intrekken en een enorme speel- en levensvreugde uitstralen.
Beklemmend wereldbeeld
Ter Schiphorst haakt soms ook aan bij maatschappelijke thema’s. Zo reflecteert zij in Zerstören (2006) op de aanslag op de Twin Towers. Deze leidde naar haar mening tot de opkomst van een nieuwe vorm van irrationaliteit, die de politiek deed terugvallen op primitief geweld. Tegelijkertijd werpen verschillende religies zich op als hoeders van archaïsche normen en waarden. Vooral voor vrouwen een ‘fatale, beangstigende ontwikkeling’. De musici spelen – elektronisch versterkte – ruisklanken, die zo ‘smerig mogelijk’ moeten klinken. Zo schept zij met muzikale middelen een beklemmend wereldbeeld.
In 2017 schreef ze Das Imaginäre nach Lacan voor sopraan, orkest en live elektronica. De zangeres vertolkt twee rollen: een Arabische en een Europese vrouw. Zij draagt fragmenten voor uit klassieke Arabische poëzie, nu eens gestoken in Arabische dan weer in Europese kledij. Het muzikale materiaal wordt vaak letterlijk herhaald, maar uitgesproken in een andere gedaante. Zo houdt Ter Schiphorst ons een spiegel voor. Zijn wij onafhankelijk in ons oordeel of laten we ons leiden door vooroordelen?
Zeynep Gedizlioğlu: krachtige gebaren
Zeynep Gedizlioğlu werd in 1977 in Izmir geboren en studeerde compositie bij Cengiz Tanc in Istanbul. Daarna verhuisde ze naar Europa. Daar volgde ze compositieles bij Theo Brandmüller in Saarbrücken, Ivan Fedele in Straatsburg en Wolfgang Rihm in Karlsruhe. Zij won verschillende prijzen en nam deel aan de vermaarde Zomercursussen voor nieuwe muziek in Darmstadt. Ook verdiepte ze zich in elektronische muziek aan het IRCAM in Parijs. Sinds eind 2001 woont zij in Duitsland.
Het werk van Gedizlioğlu heeft een sterke ruimtelijkheid en maakt gebruik van krachtige gebaren. Vaak is het muzikale materiaal zeer contrastrijk. Zo worden lang uitgesponnen lijnen doorsneden met plotse, uit het niets opvlammende erupties. Verstilling en driftige activiteit wisselen elkaar af, waarbij ze de rollen van de verschillende instrumenten geregeld omdraait.
‘Donkere duisternis’
Net als Ter Schiphorst reflecteert Gedizlioğlu soms op de actualiteit. In 2007 componeerde ze haar tweede strijkkwartet, Susma (‘zwijg niet’) voor het Arditti Kwartet. Het is opgedragen aan de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink, die eerder dat jaar vermoord werd. Felle aanzetten, schrijnende dissonanten, knallende pizzicati en glibberig kronkelende glissandi creëren een unheimische sfeer. Zo maakt zij het broeierige klimaat en de toenemende onvrijheid in Turkije haast fysiek invoelbaar.
In 2014 componeerde ze het al even benauwende Kelimeler (‘trefwoord’) voor Neue Vokalsolisten Stuttgart. Het ontstond in dezelfde periode als de door Erdogan met veel machtsvertoon onderdrukte protesten op het Taksimplein in Istanbul. Gedizlioğlu ontwikkelde het stuk vanuit het karakter van de Turkse taal en koos woorden van duisternis en vastberadenheid. De vijf vocalisten slaken ijselijke kreten, neuriën akelig hoge tonen en vallen elkaar in de rede met geheimzinnige fluisteringen. De rusteloze, rauwe muziek kruipt onder je huid.
‘Er is geen compromis tussen duisternis en duisternis’, zei ze hier zelf over. ‘Er is geen lichte of witte duisternis, alleen een donkere duisternis. Ik hou van het gegeven dat er geen compromissen zijn.’
Ik ben benieuwd wat voor wereld Gedizlioğlu en Ter Schiphost ons in hun nieuwe stukken voor Ensemble Modern gaan voorschotelen.
Goed om te wetenHet concert is een dag eerder ook te horen in Muziekgebouw aan ’t IJ
Nederlands 
English (UK) 
Français 
