God en Duivel spelen een spelletje met de mens – Vliegende Hollander van Holland Opera: een lust voor oog en oor

De tribune van de Veerensmederij in Amersfoort beslaat de hele zijwand van deze thuisbasis van Holland Opera. Bij elk van de ver uit elkaar geplaatste zitjes staat een flesje champagne met twee glazen. Een man (bij navraag blijkt hij de burgemeester van Amersfoort te zijn) begint een vlot betoog over de impact van de coronamaatregelen. Na de afgelasting van The Divorce of Figaro herpakte het team zich snel en realiseerde in korte tijd De Vliegende Hollander. Feestelijk nieuws is er bovendien, want ‘we zijn opgenomen in de Basis Infra Structuur. Dat biedt meer zekerheid voor de toekomst’. Vandaar die champagne. Gezamenlijk laten we de kurken knallen, waarop de voorstelling kan beginnen.

Opbeurend is de boodschap van De Vliegende Hollander niet. Kort gezegd: de mens is een speelbal van God en Duivel. Volgens de Duivel is de mens in wezen slecht, God is overtuigd van het tegendeel. Zij gaan een weddenschap aan. Om hun stelling te bewijzen willen zij de mensheid  beproeven. De Duivel stelt vreselijke plagen voor – ziekte, oorlog, zondvloed – die God allemaal afwijst. Uiteindelijk valt hun oog op de Schipper, een godslasteraar die de manschappen van zijn Vliegende Hollander stijfvloekt. Als straf moet hij eeuwig over de zeeën zwerven zonder ooit te kunnen sterven. – Tenzij een vrouw zijn ziel verlost door hem trouw te zijn tot in de dood. Om haar te vinden mag hij om de zeven jaar één dag aan land. Ga er maar aan staan.

God is een vrouw

Het toneelbeeld van Douwe Hibma benut inventief alle denkbare mogelijkheden. Op een plateau ter linkerzijde zetelt God in een glazen controlekamer. In haar stijlvolle witte robe met wijdvallende rok ‘bestuurt’ zij twee computerschermen. De beelden verschijnen op drie van elkaar gescheiden zuilen in het midden van de zaal. – En ja, God is een vrouw in de opvatting van regisseur en librettist Joke Hoolboom. De Duivel draagt een lange, zilvergemarmerde zwarte jas. Hij heeft felrode handschoenen aan. – Net als God, er kleeft tenslotte bloed aan beider handen.

Rechts van de tribune staan vier musici op een balkon, de drie dames eveneens in witte japon, de contrabassist in stemmig zwart pak. Op het podium links van de beeldzuilen zien we een eenzame slagwerker in wijdvallende witte bloes, zwarte broek en gebreide muts. ­- Dezelfde als die de twee matrozen dragen. Rechts staat een piano zonder front.

Liefde of avontuur?

Senta (de sopraan Elisabeth Hetherington) komt op in sexy wit pak en loopt op witte gympen. Zij is gefascineerd door het verhaal van de Vliegende Hollander. Terwijl ze hem verliefd toezingt in barokstijl maakt ze selfies met de videoschermen als achtergrond. Zijn ogen volgen haar vanaf zijn machtige zeilschip, deinend op imposante golven.

Wanneer ze elkaar lijfelijk treffen wantrouwt hij haar liefde. Is zij niet enkel uit op een belevenis? Haar onafscheidelijke mobieltje en de beelden van jongeren die zichzelf op YouTube aanprijzen lijken hem gelijk te geven. Maar Senta houdt koppig vol. Uiteindelijk zwicht hij en kan ze hem verlossen. Hier klinkt het slotakkoord van Bachs Matthäus-Passion.

Diabolus in musica

De muziek van Niek Idelenburg is afwisselend en staat volkomen in dienst van het verhaal. Melodieuze barokklanken van Senta en God (de fraaie sopraan Stephanie Desjardins) staan tegenover de gruizige klankwereld van de Duivel (de imposante Arnout Lems) en de Schipper (de geweldige bariton Marijn Cornet). Diens twee matrozen zingen volkse melodieën, eenstemmig of in subtiel duet. Het is een glansrol van de tenor Erik Slik en de bariton Marcel van Dieren, die in onlosmakelijke eendracht opereren. De vele herhalende patronen herinneren aan de minimal music van componisten als Philip Glass en Steve Reich.

Rode draad vormen de buisklokken, die vaak een tritonus produceren. Dit schrijnende interval kondigt onheil aan en klinkt ook in politiesirenes. In de middeleeuwen gold het als ‘diabolus in musica’ (duivel in muziek). Een tweede leidmotief vormt de opengewerkte piano. Na Senta’s openingsaria speelt de Schipper er enkele duistere akkoorden op, als opmaat voor een vlammend citaat uit de storm-muziek van Wagners Der fliegende Holländer. Geschrokken deinst hij achteruit als het instrument plotseling woest zelf gaat spelen. Knap hoe zangers en musici de rest van de voorstelling perfect synchroon met deze pianola zullen performen.

Audiovisuele intermezzi

Muzikale intermezzi verbeelden telkens de zeven dolende jaren van de Schipper. Dan zien we beelden van technische, culturele en politieke ontwikkelingen vanaf pakweg eind 19^e eeuw. Van trein tot zeppelin, vliegtuig, maanlanding en computer; van Madame Curie, Martin Luther King en Nelson Mandela tot de Val van de Muur en de Chinees-met-plastic-tasje tegenover een tank in Peking. Ook Greta Thunberg komt voorbij, net als een gemondkapte Angela Merkel en Emmanuel Macron die elkaar een elleboog geven. Tot slot zien we de beelden in omgekeerde volgorde.

Niet geheel duidelijk is waarom God en Senta in het Engels zingen en de rest in het Nederlands. Jammer ook dat niet alle zangers even verstaanbaar zijn. De musici spelen uitmuntend, waarbij hoboïste Inge Ariesen de show steelt. Zij daalt af naar het podium om Senta in enkele aria’s te begeleiden. Ze heeft een volle warme toon, een vanzelfsprekende podiumprésense en speelt uit het hoofd. Met zijn sprekende muziek, stijlvolle kostuums, wervelende videobeelden en fraaie belichting is De Vliegende Hollander een lust voor oog en oor.

Goed om te weten

De Vliegende Hollander is nog te zien t/m 13 september. Meer info en speellijst hier.