Jan-Peter de Graaff (1992) is en denkt groot. Als eilander, op Terschelling opgegroeid als kind van musici, neemt hij misschien ook wel een beetje anders waar dan de randstedeling. De hoogte van de hemel, de nietigheid van een strook land omringd door de beweging en de macht van water; ze suggereren oneindigheid en het mysterie van hogere machten.
Dat perspectief is tijdens studies compositie en directie in Den Haag en later nog een beetje Londen niet verdronken in de afgrond tussen droom en daad. Sindsdien schreef hij tientallen stukken van solistisch tot massaal bezet, steeds met de energie en lichtgevende brille van de dadenmens wiens gretig aangeprezen helden niet zozeer de invloeden als wel de breedte van zijn zoekgebied markeren. Hij is het soort bewonderaar dat in de strenge Ravel en dito Dutilleux de maatstaf ziet voor eigen handelen, ondanks het al te menselijke onbehagen over hun grenzeloos perfectionistische naturen. Zo delicaat zit De Graaff, de ex-saxofonist die zijn liefde voor de reuring van de jazz ook als componist niet uitvlakt, als kunstenaar niet in elkaar. Hij is toch meer het type van de beuk erin. Maar in hun drang naar hoge vluchten zijn ze zielsverwant.
In september 2020 en afgelopen maand trokken twee grote orkestwerken van De Graaff de aandacht. Ze mikten hoog. In Les Cymbales Sonores, op Psalm 150, stijgen koor en orkest zelfs symbolisch op. Climb and struggle, vraagt de partituur de spelers. Omhoog, tot ze gewichtloos in de ruimte zweven, ‘flying above the darkness beneath’. Event-Horizon, een nog grootscheepser jubileumstuk voor het 75-jarig bestaan van het Groot Omroepkoor en het Radio Filharmonisch Orkest, stuwt golvend heen over de grens van het zintuiglijk waarneembare. Het werk gaat over de aantrekkingskracht van zwarte gaten en het lot van de materie die erin verdwijnt – en daarmee ook over het mysterie van de menselijke lotsbestemming, want alles in de kunst is metafoor. De tekst van e.e. cummings hersenflitst over de liefde, het raadsel van het hart, volgens De Graaff in het bijzonder over ‘het verlangen naar een liefde die er nog niet is of al voorbij is’. Waar blijft de liefde die is uitgezonden? Wordt die ook opgeslokt door een zwart gat?
De Graaff zoekt graag de buitenranden van het weten op. Zijn nieuwe stuk Parallax, geschreven voor sopraan Katrien Baerts en vijf spelers van het Belgische ensemble Het Collectief, doet qua bezetting een stap terug maar gaat thematisch en in lengte nog iets verder, voorbij het punt waar (pseudo-)wetenschap geloof wordt. Het gaat over een van de wonderlijkste smaken in de wappiegrabbelton van de complotdenkers, de flat-earthers die denken dat de aarde plat is. De titel refereert aan een specifieke vorm van optische misleiding, waardoor afhankelijk van perspectief de plaats van een object ten opzichte van andere objecten lijkt te veranderen. Kort door de bocht zou je van gezichtsbedrog kunnen spreken, en daarmee kom je in de buurt van het thema.
Het andere thema is de geschiedenis waarin het stuk zich wenst te plaatsen. Zoals meer werken van De Graaff werpt Parallax conceptuele ankers uit naar de muziekgeschiedenis. Naar eenmensdrama’s als Schuberts Winterreise, Schönbergs Pierrot Lunaire, Poulencs La Voix Humaine. De gelijkenissen zijn tastbaar. In Schuberts laatste liederencyclus verbreekt een Einzelgänger alle banden met de samenleving. Bij Schönberg zit de link in de identieke bezetting en het dramaturgische conflict tussen muziek en tekst, ‘al is het bij Schönberg dat tussen een grappig personage en bloedserieuze muziek en bij mij precies andersom.’ In Poulencs La voix humaine trof De Graaff het eenrichtingsverkeer tussen de protagoniste aan de telefoon en haar onzichtbare gesprekspartner. Precies zo voert de sopraan in Parallax tragisch eenzijdig een gesprek met het publiek, dat ze probeert te winnen voor haar wereldbeeld. Geobsedeerd door de denkbeelden van de Flat Earth Society wil ze een raket lanceren om met eigen ogen te aanschouwen dat de aarde plat is. Haar personage is getekend naar het leven. In februari 2020 kwam de Amerikaanse flat-earther Michael ‘Mad Mike’ Hughes bij een vergelijkbaar experiment om het leven.
Parallax, op een libretto van Yuri Robbers en Eleanor Barlow, draagt de ondertitel ‘a conspiracy cycle in 14 songs’. Dat is wat het is; een als liedcyclus vermomd, door Kenza Karin Koutchoukali te regisseren theaterstuk over de mens voor wie de overtuiging het bewijs is. Dat is al haast een definitie van ‘geloof’ en daar begint voor een inclusiviteit nastrevende wereld het gedoe dat Parallax als een moreel dilemma opdient. Waarom religies om principiële redenen verdragen en flat-earthers op even principiële gronden afserveren als charlatans? Het lijkt een inkopper. Omdat ze het zijn, en we vanuit de ruimte hebben kunnen vaststellen dat de aarde rond is. Maar een gelovige zal blijven zeggen: Dat zie jij zo. En je ziet het verkeerd. Want geloof maalt niet om bewijs. Dat vindt het in de onvoorwaardelijke overgave aan de voorstelling. Net als de liefde trouwens; geen begin van houvast en toch de kern van het bestaan. Voor de flat-earther is geloof zo’n heilig weten. In het negende lied van Parallax, The other side op tekst van Robbers, klinkt dat credo zo:
“People ask me questions… They ask all sorts of things, like
What’s on earth’s other side?
Nothing. If anything were there it would fall
Think of a coin: a coin has two sides…
So does the earth, but on one side is all and on the other there is nothing at all
For if there were anything at all
It would of course fall”
Het is de toon van de fanatici op twitter, altijd verongelijkt, ziekelijk geraakt door de minste twijfel over hun toerekeningsvatbaarheid – of het nu over vaccins, de Europese samenzwering of de vorm van de aarde gaat. De tekstschrijvers van Parallax konden hun oneliners als appels uit de boom schudden, of het nu ging om het eeuwige gevecht tegen de vooroordelen (‘O, I am not a fundamentalist’) of de verheerlijking van hun door een moral majority tragisch onbegrepen gezonde verstand (‘I distrust equipment and use my senses’).
Nu de adder onder het gras. De goedgelovigheid slaat terug op ons, de luisteraars. Op welke onbewezen zekerheden bouw je zelf? Mochten ze per ongeluk op zand gebouwd zijn, waarom leg je voor jezelf de lat dan lager dan voor zogenaamd inferieure opponenten? Wie staat in Parallax een inclusiviteitsgewijs te respecteren overtuiging te verkondigen? De wappie op wie we comfortabel kunnen neerkijken? Of iemand met reflexen die de weldenkende meerderheid zich aan zou mogen trekken? Parallax stelt een benauwend eigentijdse gewetensvraag.
Zo heeft De Graaff het ook bedoeld. “Ik denk niet dat er straks bij de uitvoeringen van dit stuk veel flat-earthers in de zaal zullen zitten, maar ik vind het veel te gemakkelijk me boven die mensen te plaatsen en er satire van te maken. Ik schrijf dit stuk niet om met het vingertje te kunnen wijzen. Ik laat zien hoeveel moeite mensen steken in het creëren van een eigen wereld. Ik doe als componist namelijk niet anders.”
Dus moet zijn personage dubbelzinnig genoeg zijn om die confronterende identificatiemogelijkheid bij het publiek te laten landen. “Met alle standpunten die de sopraan verkondigt zal het publiek het in principe eens zijn; laat je niets aanpraten, luister naar je intuïtie, wees kritisch. En mijn stuk is alleen uitvoerbaar als de zanger op dat moment echt gelooft dat het waar is wat ze zingt. Katrien kan dat.” Tot iedereen ziet dat het waanzin is, de raket opstijgt en de misleide mens bezwijkt aan de gevolgen van een waan. De Graaff: “De mens is nu eenmaal van oudsher aangelegd om religieuze gevoelens te ontwikkelen. Gebeurt dat niet, dan pakt hij elk surrogaat dat hij kan vinden.” Flat-earth is zo’n plaatsvervanger, en het aftellen naar de lancering van de raket heeft in lied twaalf dan ook veel weg van een hemelvaart.
But – as ever – I strive after sublimity
So I thrust the launch key into its socket
And thus make my name and fame persist
Greater glory lies beyond death
Not the mortal coil
But the immortal soul
Will endure with eternity
Daar ligt de missie bloot als het vervangende geloof dat het misschien wel is. Het aansluitende lied dertien, Launch, maakt zich onthecht, gewichtloos klein. Pathos heeft geen zin meer. De daad is gesteld, het offer aan de redeloosheid onomkeerbaar. Boven de aanhef staat de zin die we ook in de partituur van Les Cymbales Sonores ontmoetten: flying above the darkness beneath. Uitgerekend in dit lied wijkt de pianist uit naar de speelgoedpiano die volgens De Graaff nadrukkelijk géén persiflage is: “Hij is heel serieus. Hij staat voor de grenzeloze inventiviteit van de hobbyist. Die kan ook met een speelgoedpiano boven de duisternis zweven.” Die bouwt immers zijn eigen droom, net als de componist zijn leven wijdt aan machtige en soms hilarische illusies.
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
