De tijd stroomt door je heen; De Jaren van Eline Arbo bij HNT even aangrijpend als schitterend

Knellende dorpssamenleving en familie, ontsnapping met harde ontmaagding, studentengenot geplet door bloedige abortus, onontkoombaar huwelijk en kinderen baren, verzengende relaties met mannen, heftig verlangen met eenzaamheid, en tenslotte de berusting met kleinkind; tegen het decor van oorlog, wederopbouw, gesmoorde revolutie, jaren van hoop en tenslotte in welvaart en cynisme gedoofd idealisme.

De tijd stroomt door Annie, Annie stroomt door de tijd. Vijf vrouwen verwoorden de geweldige verbeeldingskracht die regisseur Eline Arbo legt in De Jaren; een van de magistrale boeken die Annie Ernaux recent de Nobelprijs voor de Literatuur bracht¸ “voor de moed en klinische scherpte waarmee zij de wortels, vervreemdingen en collectieve beperkingen van het persoonlijke geheugen blootlegt.”

Tranen

Onmiddellijk werd deze Nobelprijs toegevoegd aan de informatie van het Nationale Theater over De Jaren. Het stuk heeft het niet nodig. Het is zo gruwelijk mooi, weer een hoogtepunt in de Nederlandse theatergeschiedenis. Je gunt iedere Nederlander dat zij een avondje niet die verschrikkelijke kletsshows op televisie hoeft in te schakelen om de tijd tot de slaap met ondraaglijke lichtheid te vullen, maar deze voorstelling mag zien.

“Om te janken zo mooi”, zong Maarten van Roozendaal en bij De Jaren voelde ik tranen opwellen. Weet niet eens waarom, het besef van eigen vergankelijkheid, van al dat streven en strijden in een onrustig leven met heftige pogingen om de pijnen te smoren in overweldigende schoonheid van beelden, gezichten en stemmen die je mag genieten. Van oma’s (14 en 7 kinderen) en een moeder (5 kinderen) die als barende huisvrouw door het leven gingen, overigens allerminst ‘zielig’. Net als Annie die na haar huwelijk net als veel vrouwen wel een tweede leven in vrijheid veroverde.

Ontmaagding en abortus

Voetjes op de vloer: waarover gaat de voorstelling? Annie’s levensloop gespeeld door (achtereenvolgens en door elkaar) June Yanez, Hannah Hoekstra, Mariana Aparicio, Tamar van den Dop en Nettie Blanken. In een wit decor met een grote tafel waaraan de Franse familie na de oorlog de wetenswaardigheden van het dorp, familie en het optimisme over de toekomst laat passeren. En waarop ook de ontmaagding en gruwelijke abortus plaatsgrijpen, waarna de tafellakens met bloed en leuzen de tijdgeest weergeven; op het einde wapperend boven het decor als geschiedenis. Waarin mannen vrouwen nog lang onder de duim hielden.

En een nog smetteloos laken als decor voor periodieke foto’s, die in tekst van plaats en datum worden voorzien, als het stilstaan van de tijd; tegenover de beweging van diezelfde tijd met karren met platenspelers en muziekinstrumenten op rails rondgereden over het podium. Benut voor het larderen van het stuk met roerende Franse chansons passend bij de perioden, even onderbroken door Amerikaanse protestmuziek eind jaren zestig met de revolutie in Parijs.

De vrouw(en) Annie ontworstelen zich aan de sociale en seksuele onderdrukking van hun tijd, een strijd voor een volwaardige plaats in de maatschappij, om zich gekend te voelen zoals ze is en wil leven. Stukje bij beetje neemt ze haar leven in eigen hand.

Jaren peinzen

Annie Ernaux is van 1940, schreef duizenden aantekeningen voor De Jaren dat tenslotte in 2008 uitkwam, ze was toen 68. Aan het eind van toneelstuk spreekt de oudste Anna het hoe en waarom van het boek nog eens rationeel uit, het enige elementje dat ik niet fraai vond; je hoeft niet te benoemen waar de zaal de hele avond naar gekeken heeft.

Verder vormt De Jaren aaneenschakeling van fascinerende scenes door vijf actrices op de toppen van hun kunnen, die met muzikale uitstapjes grenzen verleggen. Wist niet dat Tamar van den Dop, die ik nóg beter dan de rest vond – maar dat zal ongetwijfeld aan de gelijke leeftijd liggen – zo mooi kan zingen. Maar vooral de eenheid van het spel van het boeket overtuigende actrices, de schitterende harmonie van de harde teksten van Eline Arbo en de geweldige muzikale ondersteuning maken De Jaren tot een genot om te mogen beleven.

We kijken naar de geschiedenis van onze moeders en grootmoeders, hun zwaarbevochten bevrijding van een juk van de christelijke moraal die Ernaux meer als tijdgeest in verwondering observeert dan botweg feministisch afwijst. Ze beschuldigt niet opzichtig, maar beschrijft rauw haar metamorfoses door de tijd. Eline Arbo heeft dat perfect gevat. Het is bewonderenswaardig dat de pas 36-jarige Arbo die terugblik van een 68-jarige zo goed weet te vangen.

Voorbij de schaamte

Margot Dijkgraaf volgde Ernaux voor NRC al vele jaren en online staat nog een mooi vraaggesprek met Ernaux uit april 1998 net nadat De Schaamte (La Honte) was uitgebracht. “Toen kwam de schaamte mijn leven binnen, voorgoed. Ik schaamde me voor mijn ouders, voor de gescheiden vrouwen om mij heen, voor de dronken klanten in ons café, voor hun platte taalgebruik…”

Die schaamte heeft Annie overwonnen in De Jaren, waarin ze juist vlijmscherp haar eigen rol in de wisselwerking van tijd en moraal etaleert, niet wars van opportunisme – nieuwe jonge liefde – noch van cynisme – twee zoons die god betere hun felste discussie over Apple en Windows voeren. Ze is historica van haar tijd, sociologe van een samenleving en psychologe van haar bewegingen als individu.

De Jaren is een stuk door en voor vrouwen en vooraf dacht ik: waarom zijn mannen eigenlijk welkom in de zaal? Hoeveel intiemer kan dit worden met louter vrouwen? Maar het is goed om als man zo hard te worden geconfronteerd met een cultuur waarin je bent opgevoed, met vrouwenonderdrukking vanuit een christelijke moraal waarin je als dominant geslacht geen benul had van de pijn van menstruatie, abortus, seksuele onderdrukking en menopauze.

Westerse vrouwen zijn nu vrij, de christelijke moraal is in Europa goeddeels gemarginaliseerd, maar daarmee verminderen niet de worstelingen van vrouwen, van alle mensen. Ze doen elkaar pijn, los van religie, geslacht of regime.

Tot je met een kleinkind op schoot innig geluk ervaart, door de weemoed heen van het besef dat de laatste fase is aangebroken.

Goed om te weten

Zie ook de trailer van De Jaren en de vraaggesprekjes met actrices, en beluister de podcast-serie van Laura van Zuijlen.

De Jaren van Het Nationale Theater, gezien 3 november 2022 in Theater aan het Spui, tot 10 december nog te zien in Amsterdam, Haarlem, Dordrecht, Enschede, Alkmaar, Groningen, Maastricht, Utrecht, Nijmegen, Amstelveen, Den Bosch, Den Haag en Rotterdam.