Een zuurstofmasker voor de samenleving: Winnie Sorgdrager en een regeringszaak

Het was met een zekere scepsis, moet ik eerlijk bekennen, dat ik begon aan het boek van Winny Sorgdrager: “Zuurstof van de Samenleving. Waarom cultuur een regeringszaak is”.¹ Ik zal dat niet uitgebreid toelichten; laten we het erop houden dat er al eens eerder een boek over het Nederlandse cultuurbeleid is verschenen. Méér dan eens zelfs en in die boeken staan heel veel meer voetnoten en zijn de bibliografieën uitgebreider dan in “Zuurstof”.

Maar al snel groeide mijn waardering voor de compacte en frisse wijze waarop Sorgdrager (die behalve minister en lid van de Raad van State ook voorzitter was van de Raad voor Cultuur) de geschiedenis van het Nederlandse cultuurbeleid kort samenvat. Inclusief de altijd weer noodzakelijke correctie dat staatsman Thorbecke de kunsten heus wel wilde bevorderen, maar dat zijn adagium ‘de kunst is geen regeringszaak’ altijd nog vaak onjuist wordt geïnterpreteerd. Ook de belangrijke rol van Victor de Stuers komt voorbij, diens artikel ‘Holland op zijn smalst’ (1873) en zijn betekenis voor het monumentenbehoud.

Misschien, bedacht ik, is dit boek, althans het eerste deel, wel een soort ‘cultuurbeleid voor dummy’s’. Die zijn er genoeg, althans veel niet-ingewijden die deze injectie best kunnen gebruiken of er zelfs behoefte aan hebben.

Liberalen, calvinisten en bezetters

Sorgdrager stelt dat Nederland, na de scheiding met België, sterk gekleurd is door het liberalisme enerzijds (zoveel mogelijk aan de vrije markt overlaten) en het calvinisme anderzijds. Abraham Kuyper vond kunst wel degelijk een geschenk van God, maar het moest dan wel binnen Gods perken tot wasdom komen. Die liberaal/ calvinistische kleuring is eigenlijk altijd wel gebleven. Vooral, zegt Sorgdrager, tot aan de tweede wereldoorlog, maar eigenlijk toch ook nog wel daarna.

Mijn kanttekening: het Kabinet Den Uyl heeft geprobeerd daarmee af te rekenen en Sorgdrager zelf schrijft dat de socialisten al vóór 1940 voor culturele verheffing van het volk gingen. Maar overigens stelt ze cynisch vast dat het vooral de Franse bezetter (Lodewijk Napoleon) en de Duitse bezetter waren die het culturele leven bewust een sterke overheidsimpuls gaven.

Het kunstenaarsverzet bracht de Federatie van Kunstenaarsverenigingen voort en een stevige lobby voor meer beleid, voor meer subsidies en voor de oprichting van een Raad voor de Kunst. (En van de Boekmanstichting. EA). Een breed cultuurbereik leek nog niet eens zo ingewikkeld: de provincies namen bijvoorbeeld een duidelijke positie in. Net als sommige omroepen; denk aan Openbaar Kunstbezit. Sorgdrager loopt vanaf Prof. G. van der Leeuw de verschillende bewindslieden voor cultuur langs. Vreemd genoeg overigens slaat ze Harry van Doorn (Kabinet Den Uyl) daarbij over.

De makkelijke weg: geld er bij

Winnie Sorgdrager heeft een vrij droge, weinig persoonlijke stijl, Een heel enkele keer brengt ze een eigen ervaring in. Maar voor een korte inleiding tot en reflectie op cultuurbeleid is die droge stijl ook wel een voordeel. Je hoeft je niet door ideologische, opgewonden, verontwaardigde of extreem bewonderende wolken heen te slaan. Zo zet ze in enkele regels neer hoe vanaf de jaren ‘60 subsidies toenamen en gelijktijdig de publieke belangstelling afnam. Uitgebreide verklaringen en analyses moet je vooral elders opzoeken. In het hoofdstuk ‘Vernieuwing’ krijgen we een ultra korte beschrijving van de ontwikkelingen en acties In de jaren ‘60 op het gebied van beeldende kunst, muziek (‘Notenkrakers’), toneel (‘Actie Tomaat’) en dans. Zoals altijd in de geschiedenis was ook hier maatschappelijke onrust de drijfveer achter vernieuwingen.

De oud-voorzitter van de Raad voor Cultuur kan natuurlijk niet om het onderwerp advisering heen en dat doet ze ook niet. De substantiële inbreng vanuit het veld in de Raad voor de Kunst, later de Raad voor Cultuur bevordert naar haar mening een behoudende trend in de beleidsadvisering. Overheveling van gelden van de ene sector naar de andere was adviserend niet voor elkaar te boksen, vanwege de deelbelangen. De enige uitweg bij tekort schietende middelen is dan om de overheid te adviseren de koek te vergroten.

Het stelsel wijzigen

Systemen zijn natuurlijk nooit perfect. We hebben ze nog niet ingevoerd of de discussie begint al over gebleken tekortkomingen. Aan de Raad voor Cultuur is steeds het nodige gesleuteld, waaronder een stevige inperking van het aantal leden. Toch is er nog altijd wel kritiek op het functioneren. En de Basisinfrastructuur (BIS), in 2008 neergezet als een rationeel houvast voor het cultuurbeleid, riep alweer snel discussie op en heeft feitelijk, zegt Sorgdrager, maar twaalf jaar gefunctioneerd tot de overgang werd ingeluid naar een nieuw, nu nog te ontwerpen systeem.

Ook de Rijksfondsen staan ter discussie. De Raad zelf stelde de vraag -in zijn laatste stelseladvies -of de Rijksfondsen niet in één nieuw fonds zouden moeten opgaan. En de schade die recente fondsbesluiten dreig(d)en aan te richten aan organisaties voor jong muziektalent en aan succesvolle groepen, zoals De Warme Winkel of Orkater zet ook weer het vraagtekens bij hoe het stelsel werkt.

Zelf doet de oud-politica ook voorstellen voor het stelsel. Zoals over het land gespreide ‘kwaliteitspodia’, mede door het rijk gefinancierd, als kern voor een netwerk van podia in de regio. Ook zouden we de huidige BIS moeten reduceren tot een veel beperkter ‘topsegment’ van de kwalitatief en (inter)nationaal meest betekenende instellingen.

Enerzijds, anderzijds, maar her gaat niet goed

Als een echte D66’er geeft Sorgdager een genuanceerd beeld van de ontwikkelingen sinds 2012. Ja, de ruïneuze politiek van het eerste kabinet Rutte – naar mijn persoonlijke smaak nog steeds te eenzijdig opgehangen en die ene persoon Zijlstra, want het was het voltallige kabinet van VVD en CDA, opgehitst door de PVV – heeft onverantwoord veel kapot gemaakt. De bezuinigingen waren disproportioneel. En er is ook op lokaal niveau veel verdwenen wat we nu missen. Maar, vindt ze, het heeft wél bijgedragen aan intensivering van publieksbereik. “En misschien is het ook wel zo dat sommige instellingen lui waren geworden en vonden dat ze gewoon recht hadden op subsidie.”

Dit evenwichtig redeneren weerspiegelt zich niet in de compositie van het boek. De periode na Sorgdragers Raadsvoorzitterschap lijkt wat meer willekeurig beschreven en de onverwachte ‘capita selecta’ tussendoor over cultureel erfgoed of rechterlijke uitspraken maken het er niet overzichtelijker op.

De belangrijkste boodschap van “Zuurstof van de Samenleving” is dat cultuur een regeringszaak is, met een vanzelfsprekende, intrinsieke waarde. Cultuur is veel meer dan gesubsidieerde kunst, zegt de auteur, en dat spreekt mij zeer aan. We leggen in het beleid veel te veel nadruk op de subsidies en veel te weinig op de stimuli die de overheden kunnen geven aan bijvoorbeeld creatieve industrie, beeldende kunst In de gebouwde omgeving en in het algemeen voor het opdrachtgeverschap zowel van de overheid zelf als van particulieren.

De minister-president moet zich verantwoordelijk voelen, zegt Sorgdrager, en ik denk inderdaad dat dit sinds Den Uyl niet meer het geval is geweest. Maar dit boek eindigt weinig hoopvol. “De voortekenen zijn niet gunstig. (…) Een klimaatverandering zal ook aan de cultuur niet voorbijgaan, zij het dat het niet warmer wordt, maar juist guurder.”

Ik vrees dat we een zuurstofmasker nodig hebben.