Een vos, gekleed in een pittige en kleurrijke outfit, richt een wapen op mij; wat een welkom! Omdat ik geïnteresseerd ben in zowel geschiedenis als het macabere of het buitengewone, is de tentoonstelling Microkosmos: De wereld in een Wunderkammer extra bijzonder voor me. De expositie biedt gelegenheid om je gedachten uit te schakelen door simpelweg te kijken en te voelen. Je mag je laten meeslepen in een kleine wereld van bijzonderheden.
De expositie gaat over een ongrijpbare werkelijkheid, die ten einde kwam, volgens Redmond O’Hanlon, toen Charles Darwin’s On the Origin of Species verscheen. Dat boek stuurt deze wereld vol exotische dieren naar het rijk der fabelen en luidt daarmee ook het einde in van het verzamelen van bizarre specimena in het populaire rariteitenkabinet. Toch is de interesse nooit helemaal verdwenen. De fascinatie, en misschien hoop, leeft nog steeds. O’Hanlon: “I still like to think there is a unicorn out there.”
Ode aan het verzamelen
De expositie is een langgekoesterde wens van vertrekkend directeur Harry Tupan. Ze bestaat uit meer dan driehonderd objecten, afkomstig van minstens vijftig verzamelingen, waaronder de persoonlijke collecties van Midas Dekkers, Redmond O’Hanlon, Boudewijn Büch, Ramsey Nasr en Henk Schiffmacher. Die laatste leeft, volgens Tupan, te midden van zijn eigen Wunderkammer. In Forum Groningen zag ik al wat voorbeelden daarvan.
Ook bij Schiffmachers kabinet in het Drents Museum ben ik onder de indruk. In de huidige rationele wereld mogen we wel wat meer voorbij de mainstream kijken en ons verwonderen. Tupan vertelt dat je zelf ook enigszins uniek moet zijn om je te interesseren voor de buitengewone objecten en verhalen. Het helpt nieuwsgierig te zijn naar de exotische wereld van de verbeelding.
In de zestiende en zeventiende eeuw verzamelden adel en gegoede burgerij objecten uit de hele wereld. Een struisvogelei, gemonteerd op een prachtige zilveren voet als tafelstuk, bewerkte kokosnoten. Het ging erom te laten zien dat men ‘van de wereld’ was. Dierentuinen zijn een ander gevolg van deze bezitsdrang. Met exotische dieren toonde je je rijkdom en wereldmacht.
Curiositeiten
Er is een duidelijke afbakening van de artefacten in boeiende thema’s: Artificialia, Exotica, Naturalia en Scientifica. Met goed kleurgebruik en slim geplaatste openingen, waardoor je alvast een blik kunt werpen op andere werelden, krijg je het gevoel op ontdekkingstocht te zijn. Er is een prachtige gravure te zien van het Museum van Ole Worm uit 1655 met de meest fascinerende objecten.
Met historicus Franck Smit bekijk ik de gravure in meer detail: een zaagvis waar een echte ‘zaag’ boven de afbeelding hangt, een apenskelet en een automaton: een op een mens-lijkende-automaat die door de kamer kon bewegen en dingen op kon pakken. Daar was men in die tijd volgens Smit ook in geïnteresseerd.
De schaalgrootte van de gravure zorgt er volgens hem voor dat je steeds meer curiositeiten ontdekt en in detail kunt bestuderen: “Gods schepping. Een afspiegeling van de wonderen der natuur in het klein; een microkosmos.” Volgens Smit was er voor Darwins meesterwerk al een (beginnend) bewustzijn bij sommige mensen, door onderzoek en waarneming, dat bepaalde overblijfselen van (middeleeuwse) fabeldieren nep waren.
Magie
Het curiosakabinet van Redmond O’ Hanlon bevat onder andere een hanging doll waarover hij een boeiend verhaal vertelt. Op een van zijn reizen heeft hij zo’n ‘uitgewerkte’ doll ontvangen. Deze poppen – hout met linten en markeringen om de nek – worden door medicijnmannen gebruikt voor het opleggen van vloeken. Als een persoon iemand dood wenst gaat hij naar de medicijnman. De vloek zit psychologisch erg goed in elkaar, volgens O’Hanlon, want de vervloekte raakte geïsoleerd en dat zorgt er uiteindelijk voor dat degene na zo’n vier maanden inderdaad uit het leven stapt. Het aantal knopen in de linten toont aan hoeveel vloeken succesvol zijn geweest.
Er komt nog een fetisj ter sprake. O’Hanlon kwam met een verzoek voor een fetisj voor zijn eigen bescherming. Rond middernacht kreeg hij er een van de medicijnman. Het bevat een kindervinger; de geest van het kind zou hem beschermen. Een van de voorwaarden was wel dat zijn vrouw haar edele delen er niet mee mocht wassen, dan zou de fetisj zijn kracht verliezen. Op vliegveld Heathrow is het object gescand en volgens O’Hanlon bevat het inderdaad een vinger.
De wondere wereld van de Wunderkammer is een genot voor oog en geest. Hetzelfde geldt voor de bijbehorende en gelijknamige publicatie.
