Gijsbrecht van Aemstel voor het eerst opgevoerd als opera

Eeuwenlang klonk de beroemde zin in het theater: ‘Het hemelsche gerecht heeft zich ten lange lesten erbarremt over mij, en mijn benaeuwde veste.’ Dit is de eerste strofe uit het treurspel ‘Gijsbrecht van Aemstel’ (1637) van Joost van den Vondel (1587-1679). De componist Jan van Maanen heeft de originele tekst op muziek gezet en maakte er een opera van. Het stuk wordt uitgevoerd door het Nederlands Concertkoor en het Caecilia Camerata orkest, met solisten als tenor Frank van Aken en sopraan Jeannette van Schaik.

Tot 1969 – vóór de Aktie-Tomaat – werd ‘de Gijsbrecht’ jaarlijks rondom Kerst en Oud en Nieuw opgevoerd. Het drama op rijm gaat over stadsheer Gijsbrecht van Aemstel die zijn stad Amsterdam moet verdedigen tegen de handlangers van Floris V van Holland.

Staatsopera Varna

Componist en dirigent Jan van Maanen studeerde orkestdirectie en kerkorgel aan het Koninklijk Conservatorium van Den Haag. Van Maanen werd bekend als cabaretier toen hij in 2010 de Wim Sonneveldprijs en de publieksprijs won op het Amsterdams Kleinkunst Festival. Daarnaast is hij sinds 2012 artistiek leider van het festival Weekend Opera in Utrecht. Van 2017 tot 2022 was hij chef-dirigent van de Staatopera van Varna in Bulgarije. Met zijn vrouw en twee kinderen woont hij in Hilversum.

,,Hoe ik in Bulgarije terecht ben gekomen?”, herhaalt Van Maanen de vraag. ,,Ik werd daarvoor gevraagd. In die tijd woonden we in Zwitserland vanwege het werk van mijn vrouw. Ik reisde destijds heen en weer naar Bulgarije. Het is een heel interessant en prachtig land met een geweldige zangcultuur. In Varna heb ik veel Italiaans operarepertoire kunnen doen. Ook Wagners ‘Fliegende Holländer’ heb ik gedaan, al was dat wel wennen voor de Bulgaren. Bulgarije heeft uitstekende operazangers en wel zes operahuizen die fulltime functioneren. En dat terwijl dit land slechts de helft van het aantal inwoners van Nederland heeft!”

Boerin uit de Betuwe

Hij is altijd op zoek naar interessante historische verhalen. ,,De ‘Gijsbrecht van Aemstel’ is een titel die iedereen kent. In iedere stad is er wel een straat of plein naar hem vernoemd. Toen ik met mijn moeder over de ‘Gijsbrecht’ sprak, vertelde ze dat mijn oma, een eenvoudige boerin uit de Betuwe, stukken uit dit drama uit haar hoofd kon voordragen. Dat had ze op de lagere school geleerd. Het was Hollands cultureel erfgoed en dat moest je gewoon kennen.” Aan de traditie kwam een eind ten tijde van de ‘Actie Tomaat’, toen studenten theater in 1969 het toneel met allerlei acties wilden vernieuwen. Ze beschouwden het toneel als ouderwets en om hun actie kracht bij te zetten gooiden ze tijdens toneelvoorstellingen met tomaten. ,,Jarenlang werd de ‘Gijsbrecht’ traditioneel op 1 januari gespeeld en dat stopte toen ineens!”

Van Maanen wilde de ‘Gijsbrecht’ nieuw leven inblazen met het maken van een opera. ,,Ik ging het stuk lezen en qua vorm is het ideaal voor een opera. Het is dramatisch en er gebeurt zoveel. Aan het eind van elk bedrijf heb je een rei, een tekst die gezamenlijk wordt gezongen, wat perfect is voor koor. Er is nooit eerder een opera van gemaakt. Wel is er toneelmuziek voor geschreven door onder meer componist Alphons Diepenbrock met koorstukken en een orkest in de bak. Dat is bijna een opera, maar de personages spraken gewoon hun tekst; die zongen ze niet. Men heeft de ‘Gijsbrecht’ altijd als een toneelstuk gezien en niet verder willen kijken.” Hij legde zijn opera-idee voor aan het Nederlands Concertkoor. ,,Zij hebben al eerder een werk van mij uitgevoerd: ‘Marienklage’ en ze vonden het een goed idee. Eigenlijk wist ik nog niks van ‘750 jaar Amsterdam’. Het Nederlands Concertkoor heeft er zelf een orkest en solisten bij gezocht.”

Het verhaal

,,Floris V zou de nicht van Gijsbrecht hebben verkracht en daarop zou hij Floris V hebben vermoord. De handlangers van Floris V belegeren Amsterdam, maar zijn opeens weg met achtergelaten een schip. Het bekende verhaal van het Paard van Troje. In het schip zitten soldaten verstopt. Dat schip wordt de stad in getrokken en de soldaten plegen een overval. Dat gebeurt allemaal op kerstavond.” Gijsbrecht verdedigt de stad en wil vechten tot het bittere eind. Want opgeven is falen en dat is slecht.

,,Zijn vrouw Badeloch probeert hem er echter van te overtuigen dat het een verloren zaak is en dat ze moeten vluchten. Hij blijft weigeren, maar de situatie wordt steeds penibeler. Dan vertelt een bode dat nonnetjes zijn verkracht, en hoe dat is gegaan is echt gruwelijk. Hoe Vondel dat opschrijft zegt wat over de wandaden van de mensen in die tijd, die net als nu, graag met allerlei gruwelijkheden werden vermaakt.”

De originele tekst van Vondel vindt de componist niet lastig te lezen. ,,Die inspireerde mij ook. Je hoort bijna de melodie als je zijn tekst leest. Het lastige is wel dat veel woorden die wij kennen toen wat anders betekenden. Zoals het woord ‘ijdel’ en ijdelheid’; in die tijd betekende het ‘zinloos’. En daar zit het er vol mee. Ik gebruik het origineel, maar ik heb wel de tekst ingekort. Anders zou de opera vijf uren duren en daar zit het publiek niet op te wachten. Maximaal tweeëneenhalf uur is het geworden. En er komt boventiteling in het modern Nederlands en Engels zodat je het makkelijk kunt volgen. Iets toegankelijk maken zonder het origineel aan te tasten.”

Ready made

De originele tekst is beschikbaar, maar hoe is Van Maanen te werk gegaan in het componeren?
,,Ik schrijf muziek waar ik zelf naar zou willen luisteren. Met alles wat voor handen is. Ready made. Dat wordt wel eclectisch genoemd.” Het idee dat hij zelf niks verzint klopt niet. ,,Per frase kan ik veranderen van stijl. Van bijna barok naar iets expressionistisch. Belangrijk is dat het niet saai moet worden, er moet wat gebeuren. Ik denk theatraal en dat komt toch omdat ik zoveel bekende opera’s heb gedirigeerd en mij daardoor heb laten inspireren. Hoe schreef Wagner? Hoe zette Puccini zijn opera’s in elkaar? Wat voor sfeer is er nodig? Heel dramatisch of juist niet?” De opera wordt in het Concertgebouw concertant uitgevoerd. ,,Ik hoop dat het stuk ooit een keer geënsceneerd gaat worden. Zo heb ik de ‘Gijsbrecht’ ook geschreven. Het zal bovendien heel goed kunnen werken in het theater.”

Tenor Frank van Aken speelt Gijsbrecht. De zanger – echtgenoot van sopraan Eva Maria Westbroek – heeft een groot geluid. ,,Ik zie hem niet als een kwetsbaar personage. Eerder een rouwdouwer die niet wil luisteren. Je ziet dat in een dialoog met zijn vrouw Badeloch. Hij luistert niet en dendert er overheen wat ze zegt. Pas op het eind zie je een kwetsbaar iemand. Van Aken heeft veel heldentenor rollen gedaan: ‘Tanhausser’ en ‘Othello’ . Hij vindt het erg leuk dat de opera geïnspireerd is op een heldentenorrol. Ik heb er ook citaten in verwerkt van dit soort heroïsche muziek.”

Huwelijk-rei

Naast avontuurlijke muziek koos de componist voor heel gevoelige muziek. ,,Een stuk als ‘Waer werd oprechter trouw, dan tusschen man en vrouw, Ter weereld oit gevonden? (slot van het vierde bedrijf en ‘Huwelijk-rei genoemd’)’. Daar heb ik iets moois en mierzoets van gemaakt. Voor dat mierzoete ben ik niet bang. Zoet kan oprecht zijn en je raken. Het hoeft niet allemaal intellectueel te zijn. Dit deel van muziek kun je bijna meezingen.” Hij licht toe dat deze muziek zelfs bewerkt is voor carillon. ,,De Nederlandse vereniging van beiaardiers heeft het opgepikt en het wordt op allerlei carillons in Amsterdam gespeeld. Toen ik dat voor het eerst hoorde was ik ontzettend ontroerd. Die muziek die zo over de stad klinkt.”

Aan het eind van de ‘Gijsbrecht’, na heel veel bloedvergieten, komt de engel Rafael die zegt dat Gijsbrecht moet stoppen met vechten. ,,Rafael zegt: als God had willen overwinnen, dan was dat al wel gebeurd. Gijsbrecht verlaat de stad met de woorden: ‘Vaarwel mijn Aemsterland: verwacht een andere heer.’ Dit laatste is een interessant thema. Hoever ga je door om je stad te verdedigen? Hoeveel slachtoffers wil je nog maken?” Van Maanen legt geen link naar de actualiteit. ,,Nee, dat wil ik niet. Ik ga dat ook niet opdringen. Daar heb ik zelf een beetje een hekel aan. Je ziet dat al genoeg bij moderne opera waar van alles bij gehaald wordt en waarin een standpunt wordt ingenomen. Terwijl ik denk: laat het publiek het zelf bedenken.”

Vrouwonvriendelijk

Kan naast de ‘Matthaeus Passion’ van Maanens ‘Gijsbrecht’ ook een jaarlijkse traditie worden? ,,Waarom niet? Omwille van vernieuwing hoeft een traditie niet weg. Traditionele dingen kunnen heel goed bestaan naast moderne dingen. Als je naar Duitsland kijkt daar kun je niet om Goethe en zijn stukken heen. In Engeland heb je Shakespeare. Vondel is heel belangrijk voor Nederland geworden voor onze taal en het toneel. Dit is gewoon een deel van ons cultuurgoed. Natuurlijk zijn sommige traditionele waarden die erin te lezen zijn niet goed en daar moet je dan over praten. De ‘Gijsbrecht’ bevat vrouwonvriendelijke teksten. Maar uit het stuk blijkt ook dat Badeloch, de vrouw van Gijsbrecht, veel verstandiger is dan haar man. Je kunt daar dus allerlei vragen bij stellen. Weten en beseffen dat vroeger vrouwonvriendelijke dingen werden gezegd en dat dat nu niet meer kan. Punt. Je moet je publiek niet onderschatten. Je kunt het niet anders dan zien in zijn tijd.”