Knevel noemt Wagner Hitlers hofcomponist. En niemand zegt iets.

Een klassieke fout: Andries Knevel omschrijft Richard Wagner als de hofcomponist van Hitler. En wordt door niemand tegengesproken.

 

Geen wonder, want we zijn het gewend; zodra er nazi’s in beeld komen, kiezen filmmakers graag voor de muziek van de componist die volgend jaar in het middelpunt van de belangstelling staat omdat hij dan 200 jaar geleden geboren is. Dat betekent echter ook dat hij in 1883 overleed, en dus met de beste wil van de wereld niet de hofcomponist van Hitler kan zijn. Voor die titel komen eerder Pfitzner en zelf Richard Strauss in aanmerking. En nee, de opera’s van Wagner werden weliswaar bij grote partijcongressen uitgevoerd, maar dat betrof dan altijd die ene (Nürnberg), en echt populair was die niet. Duurt ook wel erg lang, zo’n Meistersinger, als je partijbobo of gewond militair bent die verplicht aanwezig moet zijn.

Dat Wagner een overtuigd antisemiet was, daarover is geen twijfel. Na een brand in een synagoge waarbij doden te betreuren vielen, was zijn reactie: “Misschien zouden ze dat met meer joden moeten doen, verbranden.”

Van Amerongen merkt daarbij op dat Wagner in zijn geschriften weliswaar fel antisemiet was, maar in persoonlijke relaties met joden anders handelde. Een andere veel gehoorde verdediging is de constatering dat Wagner antisemiet was, maar dat dit voor een groot deel van de culturele elite in de negentiende eeuw gold. Maar hoewel het onzin is om Richard Wagner verantwoordelijk te houden voor de misdaden van het Derde Rijk, er bestaat wel degelijk een duidelijke en directe lijn van Wagner naar Hitler.

Want Wagners zoon Siegfried en vooral diens vrouw Winifred waren fel antisemiet. Vooral Winifred was een hartstochtelijk aanhangster van Hitler, in wie zij de redder van Duitsland zag. En het hield niet op in 1945…

Joachim Köhler probeert in Wagners Hitler: Der Prophet und sein Vollstrecker een antwoord te geven op de vraag waar Hitler zijn antisemitisme vandaan had. Het antwoord zit al in de titel, en in het laatste hoofdstuk stelt hij onomwonden:

(…) daß de Mann, der Europa in die Katastrophe gestürzt hatte, Wagners Hitler gewesen war, blieb jenseits der Denkbarheit. (…) Hitlers historisch gewordener Vernichtungsfeld-zug gegen die Juden war Teil seiner Wagner-liebe: Er mußte die Juden hassen, weil er den Mann liebte, der die Juden haßte. (…) Es galt nur noch, den Auftrug zu vollstrecken.

De conclusie is duidelijk: “Hilers private Utopie trug den Namen Richard Wagner” en “Deutschland wurde zur Wagner-Oper”:

 Deutschland unterwarf sich einder Religion, die es nicht kannte; es folgte Riten, die es nicht verstand; es jubelte und starb für ein Mysterium, in das es nie eingeweiht wurde. Wahres Wissen besaß, kein Nationalsozialist zweifelte daran, allein der Führer. Und der behielt für sich, was er nicht mit anderen teilen wollte. (…) ‘Deutschland’ hieß sein Credo, aber was er meinte, war Wagner.

Maar wat je ook in Wagners opera’s wilt zien, ze sluiten zeker niet aan bij de in het Derde Rijk gekoesterde waarden en normen. Integendeel zelfs. Siegfried, zelf kind van ouders die broer en zus waren, slaapt willens en wetens met zijn halfzuster; terwijl de oppergod Wotan nou ook niet bepaald voor de zuiverheid van het Arische bloed model kan staan. En het gegeven dat alle personages die naar macht streven gruwelijk aan hun einde komen, moet toch ook niet als een prettige boodschap voor Hitler en de zijnen geweest zijn.

Hilters favoriete opera was dan ook Tristan und Isolde, waaraan met de beste wil van de wereld geen politieke boodschap te verbinden is.

Armando verwoordt het nog het best in zijn ‘Schoonheid is niet pluis’, een verslag van zijn bezoek aan Bayreuth, dat niet voor niets ook de titel van zijn verzameld proza is:

Je moet je niets laten afpakken door Adolf H. Bovendien vond hij niet alles van Wagner mooi. Parsifal werd niet gespeeld, te religieus. En wat hij aan de Ring mooi vond is me nog steeds een raadsel. Corruptie, vergankelijkheid van de macht, hij zat warempel naar z’n eigen ondergang te kijken.

Je moet het misschien niet verwachten van een snel programma als dat van Andries Knevel, maar soms is enige nuance op zijn plaats. Richard Wagner was niet de hofcomponist van Hitler, dat hebben wij er pas veel later van gemaakt.