Peter Eötvös schrijft DoReMi voor violiste Midori

Jarenlang was hij een dirigent die ook componeerde, maar na opera’s als Le balcon and Angels in America is de Hongaar Peter Eötvös (1944) inmiddels een componist die ook dirigeert. Vrijdag 21 februari leidt hij het Radio Filharmonisch Orkest in Vredenburg Leidsche Rijn in de Nederlandse première van zijn Vioolconcert nr. 2, DoReMi, dat hij in 2012 componeerde voor de Japanse violiste Midori. – Ik sprak hem afgelopen week.

Het concert in de omroepserie De Vrijdag van Vredenburg vormt onderdeel van een reeks feestelijkheden rond Eötvös’ zeventigste verjaardag. Hij presenteert ook werken van zijn vroegere leraar Zoltan Kodály en van Bela Bartók, die hij ooit omschreef als ‘mijn geestelijk vader’. Het sprankelende en toegankelijke DoReMi is na zijn première in Los Angeles al vele malen uitgevoerd, maar  is dus nu pas voor het eerst in Nederland te horen. Het is zaak hiervoor af te reizen naar Utrecht, want in de herhaling van het concert op zondag 23 februari in het Amsterdamse Concertgebouw schittert uitgerekend dit werk door afwezigheid.

Kende u Midori al toen zij u vroeg een vioolconcert voor haar te schrijven?

Alleen van horen zeggen. Haar verzoek verraste mij en ik heb geen idee waarom ze juist mij uitkoos. Ze wilde een nieuwe compositie om haar dertigjarig jubileum als concertviolist op te luisteren. En hoewel we elkaar de afgelopen twee jaar vaak getroffen hebben, durf ik hiernaar nog altijd niet te informeren. Ze is erg schuchter en ik voel gewoon dat ik haar met zo’n vraag te na zou treden.

Wat was uw eerste reactie toen ze u benaderde?

Toen ze me schreef heb ik meteen informatie opgevraagd bij haar impresariaat en zo ontdekte ik dat ze al erg jong begon met concerten geven, ze is een echt wonderkind. Het toeval wil dat ze een paar weken na haar brief een concert gaf in Boedapest, samen met een pianist. Op het programma stonden sonates van onder anderen Beethoven en Janácek en ik raakte onder de indruk van haar spel. Ze is uiterst begaafd en het stond voor mij meteen vast dat ik graag een stuk voor haar wilde schrijven.

De titel DoReMi lijkt een woordspel op haar naam Midori

Het is inderdaad een woordgrapje dat me direct te binnen schoot. Maar, ook weer typisch voor haar terughoudendheid: we hebben het daar nooit over gehad. Met Japanners moet je voorzichtig omgaan, ze hebben een heel andere cultuur en je weet eenvoudigweg niet wat je als Europese barbaar teweegbrengt. Dat heeft iets geheimzinnigs en mysterieus wat me erg aantrekt. Die titel was voor mij Spielerei en ik hoop maar dat ze hem niet als kwetsend ervaart.  

Het leek me aanvankelijk een ontzettend simpel idee, do-re-mi zijn immers de eerste drie noten van onze toonschaal, maar het thema bleek minder voor de hand liggend dan ik dacht. Uit onderzoek van de Hongaarse musicoloog Ernö Lendvai bleek dat die drie tonen een andere functie hebben in verschillende culturen. In het westen eindigt een stuk vaak op re-mi-do, maar in het oosten wordt vaak besloten met de formule mi-do-re, waardoor de re dus de hoofdnoot wordt. Toen ik dat ontdekte, wist ik dat ik op de goede weg zat: Midori komt uit het oosten, ik ben zelf een oost-Europeaan, en we werken allebei in het westen.

Hoe heeft u het thema ingezet?

Ik ben als het ware teruggekeerd naar mijn kindertijd en heb met ontzettend veel plezier aan dit stuk gewerkt. Het concert opent met drie triangels, die het thema mi-do-re spelen. Daarna volgen de strijkers en vervolgens de blazers, als blokken die je op en naast elkaar stapelt. Het is verbazingwekkend hoeveel je met drie tonen kunt aanvangen. Neem de positie van de re. Die zit ingeklemd tussen de do and the mi en wil zich uit deze gevangenschap ‘bevrijden’. Door de do een halve toon te verhogen en de mi een halve te verlagen wordt hij nog steviger gevangen gezet en krijg je een dissonante samenklank, cis-d-es. Maar als ik het omgekeerde doe en de do een halve toon verlaag en de mi een halve verhoog, ontstaat er juist veel ruimte en wordt de re ‘bevrijd’.

Dat zijn spelletjes waarvan ik geniet en die voor het publiek goed navolgbaar zijn, het is een geestig stuk. Neem ook de rol van de harp. Die heb ik een kwarttoon ‘te hoog’ gestemd, waardoor het instrument werkt als een stoorzender die de zuivere klankwereld van do-re-mi bedreigt. De violist moet zich hiertegenover zien te handhaven. Een ander grapje zit in het derde deel: de viool speelt een solocadens die onvermijdelijk moet eindigen op een lage F, een toon die echter niet op het instrument zit. Daarom laat ik de altviool een duet aangaan met de viool. Het is een stukje pure kamermuziek, dat niet wordt gedirigeerd. Na de première in Los Angeles heb ik dat deeltje uitgebreid, omdat mensen het zo mooi vonden.

Midori noemt het stuk rapsodisch, hoe ziet u het zelf?

Het concert is in de vorm zeker rapsodisch, verschillende ideeën volgen elkaar op en er zijn meerdere beelden. Het is net als met een schilderij van Chagall: je ziet een dorpje, een vrijend paartje, een herberg en tegelijkertijd vliegt er een dier door de lucht. Zo heeft ook mijn concert veel gezichten en ontwikkelingen, het is nooit statisch, maar altijd in opbouw of afbouw. Met kleine bouwstenen heb ik een stuk gemaakt van zo’n twintig minuten, zonder herhalingen. Mensen reageren steevast enthousiast. Toen ik DoReMi onlangs voor het eerst zelf dirigeerde, bestond de enige kritiek uit de vraag of ik niet wat fragmenten wilde herhalen.

Ik mag de lezers van dit blog een korting aanbieden op het concert van 21 februari in De Vrijdag van Vredenburg: i.p.v. € 30,- betaalt u slechts € 22,50. Stuur hiertoe een mail naar kassa@vredenburg.nl o.v.v. van ‘Blog Cultuurpers’ en uw kaartjes liggen t.z.t. klaar aan de kassa.