Signs of Life: fotografische ode aan bermmonumenten

Bermmonumenten maken het onverwachts en gewelddadig toeslaan van de dood zichtbaar. Meestal langs de openbare weg maar soms ook op meer afgelegen plekken. De Amersfoortse fotograaf Jeroen Hansen fotografeerde er de afgelopen jaren honderden, met het onlangs verschenen fotoboek Signs of Life als resultaat.

Een bosje bloemen vastgebonden op een ingedeukte vangrail. Kaarsen, foto´s of een teddybeertje bij een scherpe bocht. Twee kruizen aan de rand van een steil ravijn. We rijden of lopen er langs, vragen ons misschien een moment af wat er is gebeurd en gaan verder met ons bestaan.

Fotograaf Jeroen Hansen: ,,Tijdens een vakantie op Lanzarote zag ik middenin het ruige verlaten landschap een kruis, een bloempje en een stapeltje stenen. Ik vond het een mystieke plek. Ik maakte een foto. Later op de vakantie kwam ik nog zo´n herinneringsplaats tegen. Ook die fotografeerde ik. Toen ik thuiskwam bekeek ik de foto´s en wist ik gelijk: hier moet ik wat mee doen.”

Hansen sprong in zijn auto en reed de jaren daarna kriskras door Nederland om overal bermmonumenten te fotograferen. ,,Ik was er echt door gegrepen. Sommige monumenten heb ik heel vaak bezocht, tot het juiste moment er was om ze vast te leggen. Het juiste licht, de juiste sfeer. Bij twee kruisjes en een klein kruisje in de buurt van Dokkum sloeg opeens de twijfel toe. Doe ik hier wel goed aan? Ben ik geen voyeur? Ben ik niet bezig misbruik te maken van het leed van anderen. Op Internet heb ik toen opgezocht wat daar was gebeurd. Ik heb contact opgenomen met de nabestaanden en uitgebreid met ze gesproken. Het bleek dat ze twee dochters hadden verloren en een ongeboren kindje. Toen was mijn twijfel weg. Het was zo ontzagwekkend wat er was voorgevallen. Via mijn foto´s moest hun verhaal worden verteld.”

Later reisde Hansen ook veel door het buitenland. Hij zag de verschillen. ,,In Duitsland heb je veel meer kapelletjes. In de Zuid-Europese landen vaak kruizen of kruisbeelden. Daar hebben de monumenten soms iets heroïsch, iets macho-achtigs. Bijvoorbeeld als een motorrijder is verongelukt omdat hij te hard reed. De cultuurverschillen, het landschap en het weer werden belangijker voor mijn foto´s.”

Intens

Bladeren door Signs of Life is een intense, maar geen gemakkelijke ervaring. Hansen en zijn uitgever Gerard Keijsers kozen ervoor om geen informatie aan de foto´s toe te voegen. Het beeld moet het verhaal vertellen. ,,Bovendien is het een fotoboek, geen journalistiek product”, zegt Keijsers. Het gevolg is wel dat de beschouwer zich bij elke foto afvraagt wat er gebeurd zou kunnen zijn. Dit zorgt op een gegeven moment voor afstomping. Weer een gedenksteen. Weer een bloemenzee rond een boom. Daarom is het raadzaam het fotoboek af en toe weg te leggen, om er daarna weer met een open blik naar te kunnen kijken.

Af en toe geven de foto´s indicaties van de tragedie die zich heeft afgespeeld en het zijn deze beelden die de meeste indruk maken en blijven hangen.

Moment van vrede

Aan ´Signs of Life´ is een essay toegevoegd van Mirjam Klaassens. Zij onderzocht bermmonumenten als maatschappelijk fenomeen. Volgens Klaassens horen bermmonumenten bij de ontwikkeling in de Westerse wereld dat de dood geen taboe meer is, uitsluitend bestemd voor de privésfeer, maar steeds meer in de openbaarheid treedt.

Aan nabestaanden vroeg ze waarom ze een monument hadden geplaatst? Bijna altijd was het – niet verrassend – de bedoeling de herinnering aan de verongelukte levend te houden. Een zichtbaar spoor van zijn of haar bestaan na te laten. Sommige nabestaanden wilden anderen ook waarschuwen, bijvoorbeeld voor een gevaarlijke bocht of een slecht stuk weg, maar dit was nooit de primaire reden, hooguit een positief bijkomend rationeel effect.

Hoe jonger het slachtoffer, hoe groter de kans op een bermmonument. ,,Daar waar de samenleving er steeds beter in slaagt om de dood te controleren”, schrijft Klaassens, “is er blijkbaar tegelijkertijd een toenemende behoefte om juist die momenten waarop de dood onverwachts (op jonge leeftijd – red.) en gewelddadig toeslaat, een gezicht te geven.”

In haar essay maakt Klaassens verschil tussen spontane en langdurige bermmonumenten. De eerste worden vlak na het ongeluk opgericht door vrienden en klasgenootjes. Na verloop van tijd verdwijnen deze vluchtige herinneringen (aangetast door vandalisme of weersinvloeden, weggehaald door officiële instanties). Soms maken ze plaats voor blijvende monumenten. Hiervoor zijn praktisch altijd de ouders verantwoordelijk. Ze bevatten veel meer persoonlijke informatie: waar de spontane monumenten vooral duidelijk maken dat er een afschuwelijk voorval heeft plaatsgevonden, vormen de blijvende gedenktekens een persoonlijke ´gedachtenisplek´ aan de overledene.

Na verloop van tijd worden de bermmonumenten minder vaak bezocht. Maar verwijderen is moeilijk, omdat dit zou betekenen dat het contact met de overledene definitief wordt verbroken.

Hoopvol

Fotograaf Jeroen Hansen gaf zijn fotoboek bewust de titel Signs of Life. Hiermee wilde hij aangeven dat zijn foto´s niet zozeer de dood portretteren, maar meer iets vertellen over de abrupt beëindigde levens en de pogingen het verlies een plek te geven. De titel heeft iets hoopvols, net als de gedachte dat er bij het bermmonument voor de nabestaanden nog iets van contact mogelijk is met de overledene.

Signs of Life zorgt voor een weemoedig gevoel over alle ellende die achter de foto´s schuilgaat. Maar met het fotoboek heeft Hansen ook een fotografisch monument geschapen voor het bermmonument en op die manier schoonheid gecreëerd.

Tekst: Onno Weggemans

Signs of Life. ISBN: 9789490217600. 140 pag. Hardcover. Engelstalig. € 29,95