Als je een broer of zus verliest. Over het verdriet van de ‘vergeten rouw’

Mijn vader stierf in 1997. Hij kwam uit een gezin met tien kinderen, waarvan er vijf inmiddels zijn overleden. Mijn tante Minke schreef daar een boek over: Broederziel alleen? Het boek maakte veel emoties los en kende in korte tijd acht herdrukken. Het verdriet om een overleden broer of zus bleek vergeten rouw. In het Engels worden de rouwenden forgotten grievers genoemd.

Ter illustratie een anekdote: toen de moeder van een vriend overleed gingen de ooms en tantes (de broers en zussen van zijn moeder) in de rij staan met mensen die hun medeleven kwamen getuigen. Ze hoefden blijkbaar zelf niet gecondoleerd te worden. Of misschien kwam dat niet bij hen op.

Ervaringsverhalen

Mijn tante Minke specialiseerde zich in het onderwerp. Het werd haar missie om de rouw om een overleden broer of zus bespreekbaar te maken. Ze verzorgt door het hele land lezingen en gastlessen. In 2015 publiceerde ze Als je een broer of zus verliest. Het is gebaseerd op haar eerste boek, herzien en aangevuld met langere ervaringsverhalen. Tien hoofdstukken waarin op verschillende manieren naar verlies wordt gekeken. In de tekst zijn citaten opgenomen van mensen die zelf een broer of zus hebben verloren.

“Ik heb me maandenlang ziek gevoeld. Misselijk van verdriet. Volkomen verslagen, angstig. Moeite met vreemde mensen, met vreemde situaties. Ik heb vaak gedacht dat ik mijn vrouw moest verlaten omdat ik haar niet in de dood wilde verliezen zoals ik mijn zus had verloren. Ik wilde het liefst iedereen verlaten die ik lief had. Vrienden, familie. Iedereen. Mijn spullen pakken en vertrekken.” (Vincent, 32 jaar)

Dagelijks verliezen mensen een broer of zus. Het verdriet daarover gaat vaak een leven lang mee.

Confronterend

Ik stelde mijn tante Minke zeven vragen over the forgotten grief. Haar antwoorden waren soms confronterend, omdat ze mede over mijn eigen familie gaan. Mijn vader, ooms en tantes. Ze maakten me tevens duidelijk dat het boek Als je een broer of zus verliest op veel meer leestafels hoort te liggen. Het lijkt me de hoogste tijd dat deze rouw niet langer meer forgotten wordt. Hopelijk draagt dit artikel daar aan bij.

Ik ontkwam er niet aan om met de meest persoonlijke vraag te beginnen.

Hoe is het om vier broers en een zus te verliezen?

“Het was vijf keer een ander verlies. In een andere context, op een andere leeftijd en met ieder van hen had ik zo’n andere relatie. Vooral dat speelt natuurlijk mee. Jouw vader en je oom Geert bijvoorbeeld waren in de 60 toen zij stierven, dat was voor onze familie al een hele leeftijd. Daar zat een zekere troost in.”

Wat is het verschil tussen het verlies van een vader of moeder en een broer of zus?

“Dat is op iedere leeftijd anders. Voor een jong kind is het overlijden van een vader of een moeder een ramp. Maar ook het overlijden van een broertje of een zusje is dan een ramp en dat wordt minder goed gezien. Toevallig hoorde ik Jeroen Krabbe op televisie vertellen over Pablo Picasso. Dat hij zijn zevenjarige zusje aan tyfus had verloren toen hij 13 jaar was en dat hij sindsdien geobsedeerd was door de dood en de angst voor de dood. Voor veel kunstenaars heeft de dood van een broer of zus grote gevolgen gehad voor hun werk.

Samen opgroeien

“Je groeit op samen met je broer of zus. Je ouders zijn van een andere generatie. Zij zijn oud in je beleving en dat brengt ook het besef met zich mee dat ze er op een dag niet meer zullen zijn. Dat zie je ook aan het ouder worden van hun ouders en het overlijden van je opa en oma. Als je ouders eenmaal oud en mogelijk gebrekkig zouden worden, dan kun je samen met je broer of zus hopelijk voor ze zorgen.

“Dat is echter niet voor iedereen weg gelegd. Het is een enorme schok als op een dag blijkt dat je broer of je zus met wie je vanzelfsprekend samen oud dacht te worden, voortijdig overlijdt. Dat zit op geen enkele manier in je ‘verwachtingspatroon’. Niets bereidt je voor op dit gat dat zo dicht naast je in de ketting van het leven valt… iemand van je eigen generatie en ongeveer van min of meer je eigen leeftijd.”

Hoe komt het dat er zo weinig aandacht is voor de rouw van broers en zussen?

“Dat blijft voor mij ook nog steeds een vraag. Misschien is het wel het meest voorkomende rouwproces, zo’n algemeen iets dat we het over het hoofd zijn gaan zien?

Er is heel veel onderzoek gedaan naar het verloop van rouwprocessen. Die betreffen voornamelijk het verlies van een kind of van een partner, de twee grote onderzoeksgebieden. Langzamerhand is daar ook een verschuiving in gekomen en kwam er zelfs ruimte voor bijvoorbeeld het verlies van een huisdier en de rouw die daarmee gepaard kan gaan. Tot nu toe is er merkwaardigerwijze echter nauwelijks onderzoek gedaan naar rouw van broers en zussen, waardoor het een blinde vlek kan blijven.

Onderzoek

Er is onderzoek nodig om kennis erover te kunnen vergaren en voorlichting erover te kunnen geven. Professionals worden er nu in hun opleiding niet mee geconfronteerd. Ze zijn zich vaak niet bewust van de gevolgen die het overlijden van een broer of zus voor iemands’ leven en gezondheid kan hebben. Als je er ‘nooit’ iets over hoort of leest in je vakgebied dan bestaat het niet voor je.

De enige kennis die we erover hebben zijn de ervaringen van broers en zussen zelf die om velerlei redenen daar niet gemakkelijk met anderen over praten. Mijn boek Broederziel alleen? is gebaseerd op ervaringen van mensen die zelf een broer of zus hebben verloren, kort, langer of soms al heel lang geleden. Ze wilden er graag en uitgebreid met mij over praten en op hun ervaringen heb ik het boek gebaseerd.”

Economisch belang

“Toen het in 2005 uitkwam was het het eerste boek over het verlies van een broer of zus in de Nederlandse rouwliteratuur. Kort daarvoor is er in Amerika een prachtig boek uitgekomen van Elisabeth DeVita-Raeburn, getitelde The Emtpy Room – Understanding Sibling Loss, ook daarin wordt geconstateerd dat er over deze rouw nauwelijks informatie in de rouwliteratuur te vinden is.

Waarom wordt er dan niet meer onderzoek gedaan vraag je je dan af… ik heb begrepen dat dat vooral een kwestie van gebrek aan geld is. Wie zou er belang kunnen hebben bij het geven van subsidie voor een onderzoek naar broers en zussen? Er zit geen economisch belang aan vast.

Ik heb de Stichting Broederziel opgericht en we hebben jarenlang geprobeerd om geld voor onderzoek te krijgen. Uiteindelijk liepen we stuk op de afwijzing van het Fonds voor Geestelijke Volksgezondheid die onze goed gedocumenteerde aanvraag afwees met de woorden: ‘U moet eerst maar eens bewijzen dat het hier om gecompliceerde rouw gaat…. voordat wij er geld in gaan steken!’ Daar hebben we dan toch onderzoek voor nodig?”

Kleine zusje

“Ik weet nog goed dat de zondagschooljuffrouw schreef dat mijn zus haar eeuwige jeugd in de hemel bewaart of zoiets. Mensen denken ook wel eens dat je elkaar terugziet later. Dan denk ik: ‘Nou toe nou toch, moet ik dan als vrouw ver in de tachtig tegen een meisje van twintig zeggen: ‘ik ben je kleine zusje’.” (Willy, 83 jaar)

Wat betekent het verlies van een broer of zus voor de relaties in een gezin?

“Relaties in een gezin veranderen als er een broer of zus overlijdt. Er is een lege plaats die al dan niet ingenomen wordt door een van de anderen. Ik heb mijn broer Wim (32) verloren toen ik 21 jaar werd. Vanaf het moment dat ik het bericht hoorde, heb ik op alle mogelijke manieren geprobeerd om voor mijn ouders te zorgen en hen weer enige levensvreugde te bezorgen. Tevergeefs natuurlijk. Ik herken dit in veel verhalen van broers en zussen dat ze gaan zorgen voor hun ouders of voor de partner of de kinderen van de broer of zus.

Idealiter leer je je als gezin opnieuw tot elkaar te verhouden en kun je samen over je broer of zus praten. In de praktijk kwam daar bij ons thuis weinig van terecht, iedereen verwerkte het op zijn eigen manier en ik denk dat wij als zussen en broers eigenlijk gewoon dichtgeklapt zijn. We hebben in ieder geval onze rouw niet samen kunnen delen. Ook niet toen later onze zus Baukje (42) en nog later onze broer Lex (45) stierf.”

Vijf achterblijvers

“De dynamiek in gezinnen wordt tegenwoordig vaak uitgebeeld in de zogenaamde Opstellingen van Bert Hellinger vanuit de gedachte dat de liefde in een systeem optimaal kan stromen als ieder lid van het systeem op zijn eigen plaats staat. Ik heb ook wel eens een dergelijke opstelling gedaan over ons gezin en dat zag er dramatisch uit. Er lagen vijf lijken op de grond en er stonden vijf achterblijvers in het beeld die elkaar niet meer konden aanraken.

Dat beeld en het schilderij van Edvard Munch Dood in de ziekenkamer dat op de cover van Broederziel alleen? stond zijn twee hele duidelijke weergaven van het appėl dat de dood van een broer of zus doet aan het hele gezin. Hierdoor word je je ook bewust van een zekere verantwoordelijkheid naar de vorige en de volgende generatie.”

Waarom vinden broers en zussen het vaak moeilijk om over hun verdriet te praten?

“Als ik naar mezelf kijk: er vroeg nooit iemand naar en ik had niet eens in de gaten dat ik in een rouwproces zat. Toen ik in 2003 met mijn ‘onderzoek’ begon, durfde ik het nog niet eens een rouwproces te noemen. Ik zag het nergens als zodanig beschreven staan, wist niet of het wel bestond.

De keuze om nergens over te praten kwam ook voort uit het zien van de rouw bij mijn ouders en bij de partners en de kinderen van mijn broer. Dat waren degenen om wie het draaide… het was al heel bijzonder als zo nu en dan ook iemand mij condoleerde. .

Dichtbij

Een innerlijke reden waarom het moeilijk is, is waarschijnlijk dat zo vreselijk dichtbij komt…vanaf dat je jong bent heb je toch veel gedeeld met je broers en zussen. Dus als zij plotseling dood gaan dan zou jij wel eens de volgende kunnen zijn. Je bent tenslotte van hetzelfde vlees en bloed. Hebt misschien ook wel dezelfde ziekte onder de leden… Stel dat je zusje overlijdt aan borstkanker en dat je zelf ook het gen voor borstkanker blijkt te hebben. Dat is een hele belastende situatie, je hebt niet alleen je zus verloren maar je hebt tegelijkertijd zelf een doodvonnis gekregen….”

U benadrukt het belang van begeleiding? Hoe zou die eruit moeten zien?

 “In Amerika worden broers en zussen betiteld als forgotten grievers. Het is belangrijk dat we expliciet aandacht gaan geven aan deze vorm van rouw. Ook al omdat het heel vaak jonge mensen betreft en het verloop van het rouwproces gevolgen kan hebben voor de rest van hun leven en de keuzes die ze daarin doen.

Het zou een grote stap vooruit zijn als er in Nederland in het aanbod van groepen voor rouwenden ook een specifiek aanbod zou zijn voor mensen die een broer of zus hebben verloren. Ze hebben een heel ander verhaal dan weduwen en weduwnaars wiens rouw zo bekend is en over al het algemeen ook zo herkend en erkend wordt, gelukkig.

Lotgenoten

Als je een paar keer in een groep met lotgenoten kunt vertellen over je broer of zus, dan kan dat ruimte geven om te gaan zien op welke manier het verlies je eigen leven bestempeld en mogelijk ook verrijkt heeft. En te kiezen op welke manier je je broer of zus in de rest van je leven wilt ‘meenemen’.”

U oppert dat je door het verlies van een broer of zus ‘een beter mens’ kan worden. Hoe?

“Niet in de zin van dat je eerst niet een goed mens was en door het verlies wel of zo.

Door dit werk ben ik me gaan realiseren dat het doodzwijgen van mijn overleden broers en zus mij armer maakte en niet alleen mij maar ook de mensen om mij heen, bijvoorbeeld mijn kinderen. Ze hadden ooit een oom Lex gehad over wie ik nauwelijks iets vertelde want hij was er toch niet meer. Geleidelijk aan ben ik begonnen met over hem en de anderen zo af en toe iets te vertellen, hun naam te noemen en het viel de kinderen op hoezeer ik begon te stralen als ik over ze sprak. Ze kwamen tot leven. Ze zijn nu gewoon hun ooms en tante geworden ook al leven ze niet meer op deze aarde, iets van de rijkdom van hun aanwezigheid in mijn leven vloeit nu door naar de volgende generatie en maakt zowel hen als mij ‘meer’ mens.”