Componist Huba de Graaff: ‘Ik hecht aan provocatieve radicaliteit’

Een televisie-interview gebruiken als libretto voor een opera? De eigenzinnige componist Huba de Graaff schrikt er niet voor terug. Op 22 juni beleeft haar opera The Naked Shit Songs zijn wereldpremière. Deze is gebaseerd op een gesprek van Theo van Gogh met het Britse kunstenaarsduo Gilbert & George uit 1996. Wegens gebrek aan belangstelling wilde De Graaff haar opera met een boombox presenteren in de Apollolaan. Maar dankzij Ruth McKenzie, artistiek leider van het Holland Festival, staat haar productie in de Amsterdamse Stadsschouwburg.

Kleurige beelden van achterwerken en drollen

Huba de Graaff (Amsterdam, 1959) groeide op in een kunstenaars- en muziekfamilie en ging elk weekend naar het Stedelijk Museum. In 1969 zag ze er Gilbert & George als living sculptures op de trappen staan. ‘Daar weet ik niet zo veel meer van, maar hun tentoonstelling The Naked Shit Pictures heb ik heel bewust gezien.’ Dat was bijna dertig jaar later, in 1996. Het Italiaans-Britse duo deed er veel stof mee opwaaien. Niet iedereen bleek gecharmeerd van hun kleurrijke, uit opengesperde anussen en drollen gevormde, glas-in-lood-achtige panelen.

De Graaff: ‘Ik bewonder Gilbert & George om de nietsontziende manier waarop zij beladen thema’s aansnijden. Ik hecht aan een provocatieve radicaliteit, het is de taak van kunstenaars om vragen te stellen.’ Die compromisloze houding herkennen we in haar eigen werk. Zo baseerde zij haar Pornopera op het gekreun en gesteun van een vrijend liefdespaar, en is haar Apera gebouwd op de kreten van apen.

Van spraak naar zang

Toen zanger/acteur Jan Elbertse voorstelde iets te doen met het gesprek van Theo van Gogh met Gilbert & George over hun tentoonstelling, hapte ze onmiddellijk toe. ‘In mijn vorige opera’s had ik onderzocht hoe uit zang gesproken taal ontstaat. Nu wilde ik de omgekeerde weg bewandelen: van spraak naar zang. Jan had de ondertiteling van de videoband uitgetikt en ik begon daarmee te componeren. Zinnen als “Kunst is de seculiere vervanger van het geloof. Steeds meer mensen gaan naar musea”, zetten zich bijna vanzelf op muziek. Dat werden erg leuke liedjes – maar wel Nederlandse liedjes. Opeens realiseerde ik me dat ik verkeerd bezig was. Ik wilde terug van spraak naar zang, niet van vertaalde ondertiteling naar zang.’

Dit inzicht had nogal wat consequenties. De Graaff: ‘Ik moest alsnog het integrale interview uittikken, maar spreek beroerd Engels. Het heeft me zeker een maand gekost. En omdat het een Engelstalige opera werd moest ik Jan vertellen dat hij er niet in mocht zingen. Dat was moeilijk. Mijn belabberde Engels leidde bovendien tot hilarische situaties toen we eenmaal gingen repeteren. De broers Nigel en Christopher Robson, die Gilbert & George vertolken, wezen me voortdurend op fouten: ‘Dat zeiden ze niet!’ Ik schreef bijvoorbeeld: When a bloke mugs about with another wife. Dat moest zijn: When a bloke mucks about with another wife. Maar aan de andere kant: ik heb gewoon uitgeschreven wat er klonk, inclusief alle versprekingen en herhalingen. George is nogal stotterig, zegt bijvoorbeeld political, politicl, polit, politicly.'

Verloren onschuld

De Graaff is onder de indruk van de uitspraken van Gilbert & George. ‘Ze zeggen waanzinnig interessante dingen over homoseksualiteit, liefde, de islam, het christendom en kunst. Hun adagium dat kunst voor iedereen begrijpelijk moet zijn, ook voor hun Londense taxichauffeur spreekt mij erg aan. Dat geldt ook voor hun enorme tolerantie jegens de mensheid. Het valt mij op hoe onbevangen zij heikele thema’s bespreken en blijven benadrukken dat de islam een religie van liefde is. Sinds 9/11 en de moord op Theo in 2004 is dat ondenkbaar: de westerse wereld is haar onschuld kwijt.’

Helemaal integraal klinkt het interview overigens niet in The Naked Shit Songs. ‘Tegen het eind heb ik een passage geschrapt waar ze opeens over vrouwen beginnen te zeiken. – Dat die enorm stom zijn, alleen maar van snoep houden en in pyjama thuis zitten terwijl de mannen het werk moeten doen. Op zich geestig, maar het paste niet in de dramaturgie. Nu eindigt de opera ermee dat Gilbert zegt: It’s dead. Finished!, terwijl Theo van tafel gaat en de hel losbreekt in het muziekensemble. Het is een natuurlijk einde, dat me telkens weer kippenvel bezorgt omdat we weten wat er met Theo gebeurd is.’

Verwante outsiders

Het had overigens maar een haar gescheeld of de Graaff had haar opera helemaal op eigen houtje uitgebracht. ‘Ik had hem al in 2015 af, maar niemand was geïnteresseerd, ook het Holland Festival niet. Daarom besloot ik hem zelf maar uit te gaan voeren met een boombox en een paar living statues in de Apollolaan.’

Toch komt het uiteindelijk goed: ‘Op een avond zat Ruth McKenzie tegenover me in de trein. We praatten over van alles en nog wat. De jaren tachtig, de krakersscènes in Nederland en Engeland, bandjes. We bleken veel met elkaar gemeen te hebben, zijn beiden een beetje outsiders. Zij toerde met een damesband door Engeland, maar volgde tegelijkertijd een serieuze opleiding waardoor ze nu allerlei bestuurlijke functies bekleedt. Ik heb met wisselende bands de meest afgrijselijke herrie gemaakt, maar studeerde daarnaast klassiek viool.’

Haar opera kwam tijdens de treinreis helemaal niet aan de orde. ‘Maar de volgende dag hing het Holland Festival aan de lijn: lukt het voor de editie van 2017? Toen moest ik alle zeilen bijzetten, want ondertussen was ik begonnen aan mijn opera Liebesleid, die afgelopen april in première ging.’

Boombox

Het idee van een optreden met boombox verklaart de relatief kleine bezetting: ‘Ik begon met midi-files, die ik daarna vertaalde naar elektrische gitaar, contrabas, piano, synthesizer en drums. Maar in zekere zin is die boombox er toch, in de vorm van een door Theo bediende cassetterecorder. Die zit niet in het televisie-interview, maar geeft aan dat hij de gespreksleider is.’

Zodra Van Gogh (Xander van Vledder) de knop indrukt klinkt er muziek. ‘Soms hoor je Trio Escapada met tango’s die ik voor hen componeerde, op andere momenten een Frans kinderliedje. Dat stond op de cassette die nog in het apparaat zat toen ik het kocht op een rommelmarkt in Frankrijk. Het bandje vertraagt enorm, zodat een flinke vervorming ontstaat. Het bleek nog een hele kunst voor Nigel en Christopher om daar tegenover zuiver te blijven zingen.’

Homokoor en ‘Moslimkoor’

De Graaff zet daarnaast twee koren in, waarvan de samenstelling aansluit bij de besproken onderwerpen. Zo bestaat het GALA-koor uit homoseksuele en lesbische zangers. ‘Die mengen zich gaandeweg in het betoog. Soms dubbelen ze de lijnen van Gilbert & George, maar soms hebben ze ook eigen teksten. Je moet de big smiles zien op al die gezichten als ze zingen: Love thy neighbour as often as possible! De emoties ontstaan vanzelf, ik hoefde haast niks te doen. Soms ook lachen ze samen. Dat gebeurt dan op zijn opera’s: Ha – ha – heheh, met wisselende tussenposen en op verschillende toonhoogtes.’

Een tweede koor bestaat uit zangers met een moslimachtergrond. ‘Ten tijde van het interview was er nog sprake van dialoog, nu is er vooral polarisatie. Daarom vink ik het belangrijk ook de islamitische wereld bij mijn opera te betrekken. Via mijn Turkse groenteboer vond ik het reART Wereldmuziek Koor van Selim Dogru. Dit komt op aan het slot van de opera, waar Gilbert & George nog eens zeggen hoe aardig moslims zijn. Even horen we Theo’s eigen stem: So that’s why you love to be surrounded by Muslim people? Dan zingt iedereen samen met het ‘moslimkoor’: Imagine the lives of all the people at this moment in the world, wherever they are. Zo’n krachtige en troostrijke tekst, hij raakt me telkens weer.’

Dialogue

Dat ze met The Naked Shit Songs de dialoog opnieuw zou willen aanzwengelen, wil de Graaff niet gezegd hebben. ‘Ik ben componist, geen politicus. Wel vind ik dat je op alle niveaus met elkaar in gesprek moet blijven. Daarom ook wordt de opera in drie talen boventiteld: Engels, Nederlands en Arabisch. Dat laatste is een handreiking naar Arabisch-Nederlandse mensen: jongens, we doen dit ook voor jullie!’

Huba de Graaff: The Naked Shit Pictures Holland Festival 22 + 23 juni. Info + kaarten