Gisèle Vienne brengt op @hollandfestival een voorstelling over rave-cultuur: ‘Geweld en agressie zijn niet per se negatief.’

De Frans-Oostenrijkse theatermaakster Gisèle Vienne toont haar nieuwste werk Crowd op het Holland Festival. Vienne neemt de rave-party als uitgangspunt voor subtiele observaties over wat mensen beweegt tijdens een nachtje stappen. De voorstelling enscèneert naast het extatische plezier van dance en trance ook allerlei vormen van nachtelijk zelfverlies, onbeholpenheid, eenzaamheid en agressie.

Acid

De prachtige mix van acid, trance en techno, samengesteld door Peter Rehberg, zal vertrouwd in de oren klinken voor wie uitging in de jaren ’90. Vergeken met die generatie zijn de vijftien dansers nog piepjong. Iedereen lijkt van vlak voor of vlak na de milleniumwisseling te zijn.

In gesprek met Gisèle Vienne, in Grenoble februari dit jaar, vraag ik haar naar het verschil met eerder werk, waar nooit zoveel mensen in optraden.

Gisèle Vienne lacht hartelijk: “Nou ja, in Showroomdummies zitten negen dansers en twaalf poppen, dat zijn 21 figuren bij elkaar. Wat echt uitmaakt is dat in mijn oudere werk de rollen altijd solo bleven. Het gaat om solitaire figuren, of er nu drie, vijf of negen mensen op het podium staan. In mijn twee laatste voorstellingen, The Ventriloquists Convention and Crowd, is de groep echt het onderwerp en heb ik de groep àls groep geënscèneerd. The Ventriloquists Convention, met negen buiksprekers en hun poppen, was een overdosis aan taal.”

Loslaten

“In Crowd zit een enorme lichamelijke gelaagdheid. Het is heel precies gechoreografeerd en technisch, maar het is ook belanrgijk dat de dansers een enorme gevoeligheid voor elkaar hebben op het podium, en niet geforceerd, overgeacteerd performen. Ik heb veel met mediatie gewerkt, zodat de dansers leerden om los te laten en hun bewustzijn te vergroten. Dat is eigenlijk het tegenovergestelde van wat acteurs en dansers leren, te controleren en dat ook te tonen.”

Geweld

Vienne verweeft in Crowd groepsgedrag, losse gebaren en individuele trekken minutieus met elkaar en voorziet ze op een onnadrukkelijke manier van scherpe randjes. De perverse effecten van eenzaamheid, afwijzing en (angst voor) buitensluiting treden slechts terloops naar voren, wat een onverhoeds en uitermate wrang effect heeft.

Geweld speelt op verschillende manieren een belangrijke rol in je werk. In Crowd blijft het heel impliciet.

“Ik wilde geen extravagante situatie. Alles moest simpel blijven en suggestief. Tijdens het proces heb ik aan Toute une nuit van Chantal Akerman gedacht, enorme emoties die voortkomen uit de eenvoud van mensen die elkaar tegenkomen, aan een tafel zitten, een sigaret roken, situatie na situatie.”

Geen geweld

“Een ander belangrijk aspect is dat, terwijl ik met verschillende groepen aan dit project werkte – nog voordat ik de uiteindelijke cast samenstelde – en ik steeds bepaald materiaal voorstelde verbonden met geweld, de groepen steeds opnieuw vooral een boel sensualiteit en plezier produceerden en veel minder op geweld en agressie uitkwamen.”

“Dat is het mooie van een werkproces en van live performance, dat ik wel mijn ideeën heb, maar dat ik ook met de werkelijkheid van deze mensen te maken heb. Ik ben daar uiteraard in meegegaan. Wie ben ik om hen explicitet mijn ideeën op leggen? Het geldt trouwens ook voor toechouwers. Sommigen vinden het nog steeds een hele duistere en geweldadig voorstelling, terwijl het voor anderen vooral intens genieten is.”

De grote groep geeft een andere draai aan je werk?

“In mijn oudere stukken verbond ik geweld meer met intieme fantasieën, relaties en situaties. In Crowd bestaat het individu ook, zijn er geïsoleerde persoonlijkheden en interne paden, maar ze maken deel uit van geheel en het gaat uiteindelijk over wat de groep aan geweld produceert. Kijk, aan de ene kant vraag ik mij af wat de noodzaak is voor mensen om zichzelf te confronteren met gruwel, geweld, dood, erotiek, enz. Het is de essentie van kunst sinds 38.000 jaar, deze super-extreme dingen en de complexe gevoelens die ze oproepen.”

Goede en slechte gedachten

“Aan de andere kant vragen mensen mij steeds waarom ik die dingen ensceneer. Ik denk echt dat het heel belangrijk is dat mensen zich de ruimte permitteren om op een intieme manier zich dingen af te vragen en uit te wisselen, over de complexiteit van hun wezen en het bestaan. Iedereen heeft goede en slechte gedachten, obscure kanten en verontrustende nijgingen. Het is belangrijk dat we ons daarvoor openstellen. Kunst kan daar een belangrijke rol spelen. Ik ben echt een kunstliefhebber in die zin, dat je door een boek, een film of een voorstelling jezelf of een ander beter begrijpt, of de wereld.”

Onszelf toestaan

“Het gebeurt niet altijd, maar het is essentieel dat we onszelf toestaan, de eerlijkheid hebben om slechte gedachten of foute gevoelens en weirde fantasieën te erkennen. Het grootste gevaar is dat we onszelf dat verbieden en het verschil tussen fantasie en werkelijke actie uit het oog verliezen. Dromen over iemand aanraken en daadwerkelijk iemand aanraken is niet hetzelfde. Dat lijkt wel eens verloren te raken met de huidige #metoo discussie. Kunst moet een vrije ruimte blijven voor fantasie, van welke aard dan ook. En ik hoop dat mijn werk een goede ervaring oplevert met verontrustende onderwerpen. Ik vind de manier waarop political correctness ingrijpt in de kunst op dit moment gevaarlijk. Het staat een werkelijke emancipatie in de weg.”

Waarom is geweld eigenlijk zo ingewikkeld als onderwerp?

“Geweld wordt bijna altijd als iets barbaars voorgesteld, als puur negatief en tegelijkertijd is het een mainstream vorm van vermaak, zie de actiefilms, de populariteit van horror, etc. Dat is nogal in tegenspraak met elkaar. Ik ben geen specialist, maar een bevriende socioloog zei mij eens, dat gewelddadigheid pas recentelijk een negatieve eigenschap is geworden. Dat het tot in de negentiende eeuw ontzag inboezemde, een teken van macht was, een positieve eigenschap.”

Geweld als goede eigenschap

“Gelukkig is dat veranderd. Eind 19de eeuw is het pacifisme uitgevonden. Geweld is een negatieve eigenschap nu, maar we handelen nog steeds heel gewelddadig. Wat verwarrend is. Ik ben het heel erg eens met Randall Collins, die er in zijn boek Violence, a micro-sociological theory (Princeton, 2008)  op aandringt dat we geweld niet bij voorbaat veroordelen, maar het als een gegeven beschouwen.”

“We moeten eerst goed kijken met wat voor een geweld we van doen hebben. Positief of negatief, dat hangt af van de situatie: een man die mensen in een bar in Parijs neerschiet of twee vrouwen die een partij kickboksen doen, daartussen is een enorm verschil. Ook een schrijver als Bernhard Rimé, die Le partage social des émotions (PUF, 2005) schreef, helpt mij om een complex en subtiel gedachtegoed te ontwikkelen rond geweld en hoe we onszelf begrijpen, te erkennen dat we dat geweld nog steeds in ons hebben.”

Emancipatie

“Je kunt niet alle vormen van geweld en agressie op één hoop gooien. Sommige mensen vinden bijvoorbeeld de muziek in mijn voorstellingen agressief, maar ik hou ervan, de energie, de dynamiek ervan. Smaken verschillen. Maar het is ook belangrijk om geweld als onderdeel van het bestaan te zien, “not to erase it, but to embrace it”. Ik zie het als een vorm van emancipatie dat we op bepaalde plekken bepaalde vormen van geweld kunnen onderzoeken, zonder dat we de maatschappij of de gemeenschap in gevaar brengen. Voor mij heeft de techno dansvloer een rituele betekenis, net als het theater, omdat het een bepaalde inwijding, een overschrijding en daarmee een belangrijke transformatie mogelijk maakt.”

Of de voorstelling nu het loslopende publiek na een beachparty voorstelt, een groep vrienden tijdens een nachtje stappen in de stad, of jongeren die na dagen Pinkpop richting tent dwalen – Crowd zoomt in op de onderlinge omgang, de innerlijke drijveren en de logica van een groep.

Ritualistisch

Vienne (1976), die een achtergrond heeft in muziek en poppenspel, combineert uitermate behendig het perspectief van de (film-) regisseur en de choreograaf. Ze weet de gewaarwordingen van op de dansvloer prachtig te vertalen naar  steeds wisselende blikken van buitenaf, die een uiterst hedendaags ritueel gadeslaan. De impliciete en organische manier van enscèneren en choreografen maakt de toeschouwer medeverantwoordelijk voor wat hij of zij meent te zien, alsof opgenomen in het ritueel.

Ik moest tijdens Crowd ook een paar keer denken aan Rite of Spring, in allerlei versies. Van Pina Bausch en de aarde waarop gedanst wordt, tot Laurent Chetouane, die in zijn versie het offer weigerde.

“Jazeker. Natuurlijk is er een verband tussen geweld in een gemeenschap en de rituelen die een gemeenschap ontwikkelt om met geweld om te gaan. Rite of Spring is een mooi voorbeeld van hoe we in de eenentwintigste eeuw nog steeds verwijzen naar een paganistisch ritueel, met alle kwesties rond geweld en maatschappij. We kunnen niet zeggen, ah, dat hebben we gehad. De archaïsche vragen komen gewoon terug, totdat we er werkelijk mee dealen, of liever: opnieuw mee dealen.”

Is er iets specifieks wat betreft jongerencultuur en rituele vormen van geweld?

“Ik denk dat iedereen op zoek is of verlangt naar belangrijke ervaringen, diepe spirituele ervaringen als antwoord op existentiële vragen, op welke leeftijd dan ook. Het gaat het niet om hoeveel boeken je hebt gelezen of hoeveel kunst je hebt gezien. Mensen vinden daar dingen voor uit. Voor mij is kunst die plek, althans dat probeer ik, voor die essentiële, intieme dingen.”

Grenzen overschrijden

Je bedoelt dat mensen zo opgroeien, leren. Maar wat heeft dat met geweld te maken?

Vienne: “Transgressie is wat het heilige, het spirituele uitmaakt. Het is heel interessant wat verschillende generaties verzinnen om bepaalde vormen van overschrijding te organiseren. Crowd is voor mij heel serieus. Het gaat er niet om te zeggen: kijk wat een idioten, “look how these young people get wasted”. Het kan mij niet schelen hoe (on-) gearticuleerd ze zijn. Het gaat mij erom dat een jongerencultuur een plek voor transgressie weet vorm te geven.”

“Er is echt een parallel tussen rave-parties en die paganistische rituelen. Hoe jongeren als gemeenschap behoeftes hebben en het hen lukt om als subcultuur, underground, in muzikale tribes, daarvoor de ruimte te vinden en zichzelf ook heruitvinden. Dus ja, Crowd is voor mij totaal realistisch, down to earth, inclusief een beetje zwerfvuil, maar ook subliem. Het is een weirde mix tussen hyper-realisme en transfiguratie. ”