La classe de maître Sergei Loznitsa donne envie d'en savoir encore plus sur le fonctionnement des films.

Hoe maak je een documentaire over holocausttoerisme? Over de hordes verveeld kijkende dagjesmensen die de voormalige, nu als gedenkplaats ingerichte Duitse concentratiekampen overspoelen? De in Oekraïne opgegroeide filmmaker Sergei Loznitsa heeft het gedaan. Austerlitz heet de film die op IDFA zijn Nederlandse première beleefde en die even tegendraads als verbijsterend is.

Cours de maître

Loznitsa, een van de belangrijkste documentairemakers van het voormalig Oostblok, mocht voor IDFA zijn toptien samenstellen. Ook dat leverde een intrigerend lijstje op met onder meer een aantal zeldzame titels uit de Sovjet-tijd. Gistermiddag mocht hij daarover – en over zijn eigen werk – een boekje open doen in een atelier de maître in de uitverkochte grote zaal van het Pathé-Tuschinski Theater. Waar al snel bleek dat hij live net zo onverwacht en eigenzinnig uit de hoek kan komen als in zijn filmwerk.

Japonais

Voor hij besloot filmmaker te worden studeerde hij wiskunde en Japans. Een intrigerende carrièrestart, en over de keuze voor Japans wilde moderator en vragensteller Hans Maarten van den Brink wel wat meer weten. Het antwoord was ontnuchterend pragmatisch. Geen diepe filosofie, maar simpelweg het feit dat Loznitsa om onafhankelijk te zijn dacht aan een baan als vertaler, en zo had hij begrepen, vertaler Japans verdiende het meest.

Documentaire trompeur

Aan de andere kant, gevraagd naar mogelijke relatie tussen zijn wiskundeachtergrond en zijn filmwerk, aarzelde Loznitsa niet om goedgehumeurd aan een uitvoerig kunsttheoretisch betoog te beginnen. De oude Grieken, Plato en de manier waarop het menselijk brein werkt vormen de basis voor de opvatting dat het allemaal te maken heeft met de abstracte modellen die we gebruiken om na te denken over de werkelijkheid. Kunst, dus ook film, is zo’n model, maar het is niet hetzelfde als de werkelijkheid. Film is altijd een metafoor, het onderwerp is een excuus om na te denken over een breder thema. Wat dat betreft zag Loznitsa ook geen principieel verschil tussen fictie en documentaire, ook al vindt de documentairemaker in die werkelijkheid wel het ruwe materiaal. Het maakt de documentaire tot een bedrieglijk genre, aldus de wiskundige die filmmaker werd.

Les mathématiques

Inderdaad, de moeiteloze manier waarop hij de zaken weet te abstraheren zal ongetwijfeld te maken hebben met zijn mathematische achtergrond. Op zeker moment verraste hij het publiek zelfs met het plaatje van een staafdiagram dat de verdeling van de shotlengtes in een van zijn films uitbeeldde. Het montageritme gevisualiseerd, en plots kreeg ik het verlangen dat van veel meer films te zien.

Propagande

Maar dat alles verklaart nog niet waarom het werk van Loznitsa zo bijzonder is. Hij hanteert een aantal tamelijk rigoureuze vormprincipes, met lange, statische instellingen en geen interviews of voice-over met uitleg of commentaar.

Nu goed, dan komt leraar Loznitsa toch met een voorbeeld. Stel, je filmt een man die met een hamer aan het werk is. Wanneer je korte shots snel monteert roept het een energiek en enthousiast gevoel op. Loznitsa noemt dat propaganda, en we vermoeden dat hij daaraan, gezien zijn herkomst, een broertje dood heeft. Maar breng die voortdurende hamerslagen nu eens in beeld met een heel lang aangehouden statisch shot en je begrijpt hoe uitputtend dat zware werk kan zijn.

Austerlitz

Is het allemaal zo rationeel als Loznitsa het voorspiegelt? Achteraf misschien wel, maar zo begint het toch niet, suggereert hij toch. Illustratief is zijn antwoord op de vraag waarom hij Austerlitz in zwart-wit draaide. Na eerst een filmhistorische verhandeling gehouden te hebben concludeert hij toch simpelweg dat hij het in zijn verbeelding vanaf het begin nu eenmaal in zwart-wit zag. En hij had ook geen zin om de strijd aan te gaan met al die schreeuwende kleuren van de T-shirts die de toeristen dragen.

Penser par soi-même

Hoe streng Loznitsa zijn vormprincipes ook hanteert, aan de basis ligt toch iets anders, een eerste indruk, een ervaring. Toen hij voor het eerst in de voormalige concentratiekampen Sachsenhausen en Dachau kwam en daar al die toeristen zag bekroop hem een akelig, vervreemdend gevoel. Bij herhaalde terugkeer werden die gevoelens en vragen sterker en sterker, tot hij klaar was om de film te maken.

Austerlitz is kijken en kijken en kijken naar al die wat verveeld ronddwalende mensen die in de barakken gluren of langs de executieplaatsen schuifelen. De beruchte tekst ‘Arbeit macht frei‘ boven de poort is een fotogelegenheid. Er zijn geen hoofdpersonen, en alleen flarden van stemmen en de routineteksten van de gidsen. Het is bizar, onwerkelijk, maar ook onthullend en ontnuchterend doodgewoon. We kijken naar onszelf. We zien hoe de geschiedenis, hoe gruwelijk die ook was, gedoemd is als zand door onze vingers te glippen. Loznitsa monteert weinig, lijkt zichzelf als filmmaker weg te cijferen. Hij zegt niet wat we moeten denken. Dat moeten we zelf doen.