In Perspectief #2 – Centra voor de kunsten, bedreigd en kansrijk, deel 2: voorbij de A7

(Wat vooraf ging. In het vorige hoofdstuk dacht ik terug aan mijn vader. Die zocht steun bij een voorloper van het huidige Cultuurconnectie om een creativiteitscentrum te kunnen opzetten. En hoe hij zelf later een kunstencentrum juist afbouwde. De meeste gemeenten focussen nu op cultuureducatie in het onderwijs, niet op individuele amateurs. Wat is het beste model? En kun je de doorgeschoten flexibilisering van de arbeidsmarkt tegengaan?)

Afbouw en opbouw

In de regio Heerenveen ging het Centrum voor de kunsten A7 failliet. De bank had er geen vertrouwen meer in en zegde het krediet op. Enkele van de deelnemende gemeenten trokken zich terug en de resterende gemeenten, Heerenveen en Opsterland, wilden wel verder, maar niet zonder bezuinigingen. Mijn opdracht werd om op korte termijn een nieuwe instelling neer te zetten, gebruikmakend van bestaande infrastructuur en expertise, maar zonder dat dit een overgang van onderneming mocht zijn (dat zou arbeidsrechtelijke consequenties hebben) en zonder dat de gemeenten opnieuw het risico liepen van langdurige, stevige afbouwverplichtingen (ze hadden nu al pijn aan de afvloeiingsregelingen voor de ontslagenen bij A7).

Dit alles speelde rond 2010. Het is goed dit in het achterhoofd te houden. Overal vroegen gemeenten zich af waar ze zich uit konden terugtrekken en waar ze echt nog moesten optreden. Er was een steeds grotere drang naar een flexibeler arbeidsmarkt. De grote bezuinigingen van het eerste kabinet Rutte moesten nog komen, maar de financiële crisis van 2008 werd zichtbaar. (Lees overigens het boek ‘Fantoomgroei’ over de context van groeiende markten en krimpende budgets. Of Dirk Bezemers boek “Een Land van Kleine Buffers”¹)

Hoe zet je een centrum op?

Het was, zeker in 2010 , voor gemeenten geen aantrekkelijke gedachte zich verantwoordelijk te maken voor de grote groep medewerkers bij een kunstencentrum, laat staan hen opnieuw een (semi) ambtelijke aanstelling te geven.

Wilde je een verantwoord model voor een nieuwe kunstinstelling neerzetten dan moest dit met een kleine kern aan vaste medewerkers en een grote flexibele schil. Het nieuwe kunstencentrum voor Heerenveen en Opsterland: ‘Ateliers Majeur‘kwam dus op die basis van de grond. Het is achteraf een perfecte illustratie voor de bekende mix van verschijnselen. Terugtredende en bezuinigende overheden. Uit de hand gelopen verzelfstandiging en privatisering. Onduidelijkheid over zelfstandigheid en schijnzelfstandigheid. Weten dat ondernemerschap in de cultuur soms heel wenselijk, soms onwenselijk is, maar niet weten wanneer dan wel en tot welke grens.

Fervente freelancers

Middagen lang voerden we gesprekken. Sollicitatiegesprekken met kunstdocenten, onzeker over hun toekomst, nieuwsgierig naar het aanbod. Alle medewerkers van het failliete centrum A7 die dat wilden konden solliciteren naar een contract bij het nieuwe instituut, maar voor de meerderheid van hen zat een vast arbeidscontract er niet in. Voor sommigen was dat perfect: zij wilden niets liever dan zelfstandig functioneren, ze combineerden hun contract met werk bij andere muziekscholen, een eigen lespraktijk of eigen artistieke bezigheden. Sommigen van hen voelden zich ondernemer, wáren ook ondernemend. Ze waren in voor een nieuw zakelijk én inhoudelijk avontuur. Anderen stonden zo ver van dit avontuur af dat zij niet door de selectie kwamen. En derde groep was er niet ongeschikt voor, maar koos het ZZP-schap noodgedwongen, zag het als tweede keus. Het was opgedrongen zelfstandigheid, op de rand van schijnzelfstandigheid.

Voor een gezonde, bedrijfseconomisch verantwoorde, exploitatie van de nieuwe instelling was het op grote schaal aangaan van dienstverbanden geen optie. Voor de werkgever (en of voor de subsidiënt) was het risico van nieuwe ontslagen simpelweg te groot. Leerlingen stemmen met hun voeten, wisselen gitaar in voor voetballen, kiezen soms impulsief en heel tijdelijk een door hun muziekheld populair gemaakt instrument. Zelden past de vraag naar tekenles of vioolles precies bij de omvang van het aanbod aan docenten. Dat is deels op te vangen met neventaken: ensemblelessen, coördinatietaken, projecten, maar de mogelijkheden zijn beperkt en niet iedereen is er geschikt voor.

Experimenteren met nieuwe modellen

In een bocht van de weg sloeg ik rechtsaf terwijl mijn vrouw rechtdoor fietste. Bij de valpartij brak ik een pols en beide armen. Omdat het werk in volle vaart door moest gaan – liefst zonder botsingen en valpartijen – droeg ik mijn kwartiermakerschap van Ateliers Majeur over aan een gewaardeerde collega. Na herstel pakte ik andere opdrachten aan. Toen ik na ruim een jaar onverwacht het stokje toch weer overnam functioneerde Ateliers Majeur alsof het al jaren bestond. Enthousiaste coördinatoren en docenten hadden het vertrouwen van scholen en cursisten herwonnen. De tent draaide. Maar landelijk werd er met opgetrokken wenkbrauwen naar Ateliers Majeur gekeken en dat was niet onbegrijpelijk. Het stond symbool voor het verlies van arbeidszekerheid, voor een subsidiërende overheid op afstand, voor flexibele arbeidscontracten, voor afscheid van de solide positie van muziekscholen en kunstencentra. En dit voorbeeld zou weer meer navolging kunnen krijgen. En er verdween al zoveel.²

Wat het wantrouwen niet bepaald minder maakte was de rol van adviesbureau BMC dat de verantwoordelijkheid van de gemeente had overgenomen. BMC wilde wel eens uit de relatief comfortabele rol van adviseur en interim-manager stappen en zelf de exploitatie van een kunstencentrum ter hand nemen. Als leerproces, om te experimenteren met nieuwe modellen, maar wie weet ook als nieuw verdienmodel. Daartoe werd de Stichting Culturele Ondernemingen Nederland opgericht. Maar het is bij het ene experiment gebleven.

Ateliers Majeur staat nu min of meer op eigen benen. Het is verdergegaan op de weg van flexibel aanbod en netwerken. Daar staat tegenover: er is na het faillissement van A7 nog steeds een aanbod voor scholen en voor amateurs. En er is nog steeds een (bescheiden) arbeidsmarkt voor kunstdocenten.

Kleine buffers en grote zorgen

Ik breng nog even Bezemer en Heijne en Noten in herinnering of het werk van Piketty. Er is genoeg vermogen, maar niet bij ‘ons’. Er wordt voldoende geld verdiend, maar niet door ‘ons’. En dus zijn er flexibele arbeidscontracten, met vaak de laagste betaling, voor postbodes, bezorgers, mensen in de zorg of het onderwijs, kunstdocenten en uitvoerende kunstenaars³. Achtereenvolgende kabinetten hebben de staatsschuld laag wil houden en de collectieve uitgaven beperkt. Veel werd afgewenteld op de gemeenten, al dan niet verpakt in decentralisatie en gedeelde verantwoordelijkheid. De resterende vrije beleidsruimte voor gemeenten is miniem. Filosoferen over de ideale gemeentelijke aanpak van cultuureducatie lijkt daardoor weinig zinvol geworden. Je mag al blij zijn met wat er overeind is gebleven, al lijkt er voorzichtig hier en daar ook al wel verandering ten goede.

Voor de lange termijn zou ik toch wel voor dat ene gecombineerde instituut willen pleiten en voor een herkenbare plek in de stad waar mensen elkaar ontmoeten, zich thuis voelen, en zich kunnen scholen in de kunst. Een instelling die ook het onderwijs adviseert en er kunstdocenten aan levert waardoor ouders en kinderen misschien wel dezelfde leraren delen. Het soort gebouwen waarmee de overheid laat zien: zó belangrijk vinden wij de creatieve ontwikkeling van onze burgers. Als die instelling fysiek en organisatorisch samenvalt met het museum, de bibliotheek of het theater is dat prima, maar laat het geen opgelegd patroon zijn.

De kwestie van sociaal verantwoorde arbeidscontracten kan de kunstensector zelf niet oplossen. Ze kan wel een actief deelnemer aan de discussie zijn.⁴ Het taaie dossier Borstlap – het advies over hoe de arbeidsmarkt te hervormen⁵ – moet daadkrachtig vertaald in regelgeving voor alle sectoren. Dat levert als het goed is vrije, blije en goed betaalde freelancers op naast blije en goed betaalde vaste medewerkers. Voldoende flexibiliteit om een instelling niet in slaap te doen vallen, voldoende bestendigheid voor continuïteit en kwaliteit.

Over hoe de cultuureducatie in Zevenaar, Heerenveen, Amsterdam of Groningen wordt geregeld gaan die gemeenten zelf. Maar de Tweede Kamer moet zich er veel meer van bewust zijn dat zij daar met de Rijksbegroting en met sociale regelgeving grote invloed op heeft. Er moet in Heerenveen vaker een meneer of mevrouw uit Den Haag op bezoek komen.

Noten