Lessen uit Weimar (2): hoe in Duitsland politiek en kunst een ongemakkelijk huwelijk vieren.

“De regering eist dat we alleen nog kunstenaars uit de eigen regio laten zien. Dat zou voor ons een enorme aderlating zijn, omdat we een internationale kunstruimte zijn. Maar we hebben er iets op gevonden. We nodigen nu internationale topkunstenaars uit die hier wonen, of we bieden ze een residentie aan, zodat ze tijdelijk in de stad wonen. Zo voldoen we toch aan de eisen.”

Frank Motz is nog steeds een anarchist, en dat is hij al sinds hij met een stel geestverwanten het pand bij het stadskasteel van Weimar kraakte, waar nu nog steeds Kunstverein ACC is gevestigd. “Het was 1987. Het waren rampzalige tijden en niemand had nog een idee wat er een jaar later zou gebeuren.” Kraken voor kunst in de DDR onder Honecker, een jaar voor de val van de Berlijnse Muur: toch iets wat we in alle films over die tijd niet hebben gezien. Motz is nog steeds recalcitrant, maar behoort met zijn Kunstverein inmiddels wel tot de top.

Robert Wilson

Dit jaar, tijdens Kunstfest Weimar, zijn er twee presentaties: de werken van de lokale internationale kunstenaars, en een project dat pas volgend jaar tot een hoogtepunt zal komen. Dat werk, een reconstructie van het project uit de jaren zestig, getiteld ‘PERSONAE. Masken gegen die Barbarei’ van de beroemde beeldend kunstenaar Joan Miró en regisseur Joan Baixas, wordt nu door de kleindochter van Baixas weer opgebouwd en zal volgend jaar, met een soundscape van Robert Wilson, te zien zijn. Daarna zal alles weer verbrand worden, net als vroeger, omdat dat een eis was van Miró en Baixas: kunst bestaat alleen als die uitgevoerd wordt.

De beelden van Miró zien er prachtig uit, maar ik werd het meest gegrepen door het werk van die kunstenaars die zich moesten verhouden tot hun (tijdelijke) woonplaats in Thüringen. Onder de titel Thüringer Verführungen reageren 5 kunstenaars op de recente en minder recente geschiedenis van een gebied waar extreemrechts een stevige rol speelt in de dagelijkse politiek. Hun werk is komend jaar te zien in vijf dorpen rond Weimar, in ACC is de start van de tour.

De tekstschrijver van Donald Trump

Wat ook op tournee gaat,  is een solo door het Duitse Nationale Theater in Weimar, getiteld Der Tribun. Het gaat om een tekst van componist Mauricio Kagel uit 1979, en hij klinkt bijna als een letterlijke toespraak van Trump, inclusief alle (zogenaamde) versprekingen, verhaspelingen en aarzelingen. De voorstelling gaat op tournee langs een stuk of dertig dorpshuizen in de deelstaat Thüringen. Het kan niet anders dan enorme impact hebben in die kleine gemeenschappen, waar vreemdelingenhaat en racisme helaas net zo sterk aan de orde is als in sommige plattelandsgemeenten in ons eigen land.

Het zou een idee zijn zoiets ook in Nederland te doen, maar ik weet niet of er hier een gezelschap is dat genoeg bereik heeft onder een niet-kunstminded publiek om tot een werkelijke impact te komen. Voorlopig hebben we nog een oeropname uit 1979, waarin goed te horen is hoe Kagel de tekstschrijver van Trump tot voorbeeld strekt.

Woedende olijfgaard

Van een totaal andere orde is het werk Olivenhain/Massik van de Duits/Israëlische kunstenaar Sigolit Landau. Op de Theaterplatz voor het Nationale Theater staan zes 10 meter hoge videozuilen, waarop meer dan levensgroot olijfbomen te zien zijn. In het veertig minuten durende videokunstwerk zien we hoe de olijvenoogst plaatsvindt door de bomen machinaal keihard door elkaar te schudden. Het is een extreem gewelddadig beeld, niet alleen voor mensen die van bomen houden: dit lijkt marteling van een levend wezen.

Halverwege zien we dat de bomen bijna terloops worden gerooid, en hoe de stronken in de grond vernietigd worden met machines die er hetzelfde uitzien als die welke daarvoor nog de bomen aan het schudden waren. Daarna keren de bomen terug en worden we uitgenodigd tussen de schuddende bomen te dansen, omdat het inmiddels tot een soort wilde olijfbomendisco is verworden.

Sterkere bomen

De associatie met de strijd in de bezette gebieden, waar Israëlische kolonisten de soms eeuwenoude boomgaarden van de oorspronkelijke Palestijnse boeren met de grond gelijk maken, is evident.

Toch is het niet alleen een aanklacht, zegt Sigolit Landau, als ik haar na afloop spreek: “Kunst is heel erg geïnteresseerd in landbouw, en landbouw houdt zich niet zo bezig met kunst, maar er is een verbinding.” Massik is de unieke term voor deze ruwe vorm van olijvenoogst, maar, zo vertelt Landau, de bomen worden er sterker van. “Voor mij gaat het heel erg over de samenwerking. Tussen de boeren en de arbeiders, maar ook tussen de bomen en de mens. Iedereen voelt zich sterk verbonden met bomen. De  boom is het eerste teken dat je ziet en waardoor je weet dat alles goed zal komen na de zondvloed.”

“Op de Westoever worden olijfgaarden gerooid door kolonisten die daarmee het leven van de Palestijnse bewoners onmogelijk maken. Er wordt veel strijd geleverd over en met die bomen. Ook omdat ze een symbool zijn: van wie is dit land, wiens identiteit ligt hier. Als een olijfboom sterft is dat als een mens die sterft.”

Vier het leven met de dood

Toch is het geen eenvoudige aanklacht, hoe gerechtvaardigd dat ook zou zijn. In deze installatie wordt gedanst door een Israëlisch en een Syrische danser, er klinkt prachtige muziek van een Marokkaanse componist en zanger. Landau wil liever laten zien waar het leven ook over kan gaan. Ze laat de woede zijn eigen werk doen bij de toeschouwer.

“Ik heb niet op de Westoever gefilmd, omdat dat niet mijn stijl is. Ik heb het omhakken van de olijfbomen gefilmd op de vredige olijfgaard, omdat dat daar deel is van het verbouwen van de gaard. De bomen worden geschud zolang ze geschud kunnen worden, en daarna verliezen ze hun economische waarde, waarna ze worden gerooid en er nieuwe bomen voor in de plaats komen. Het is een viering van het leven.”

Mogelijk verschijnt deze unieke boomgaard komend jaar ergens op een plein in Nederland. Het is urgente, politieke kunst, die discussie losmaakt, maar ook heel intens tot de verbeelding spreekt, voor elke voorbijganger.