28 juli 2024 bracht ons de beste #Zomergasten in jaren, met dank aan Sana Valiulina. En Jelle. En Parijs.

We waren nog maar net bijgekomen van de wedergeboorte van Celine Dion. Het traditioneel langdradige en kitscherige ‘Son et Lumière’ waarmee Frankrijk dit keer de opening van de Olympische Spelen tot een typisch Frans gebeuren had gemaakt, had ook nog eens een storm van protesten losgemaakt met een tableau vivant naar het helaas net niet genoeg beroemde schilderij ‘Het Feest der Goden’ van Jan van Bijlert. Uit 1635.

Amerikaanse christen-conservatieven, die hun walging van het decadente Europa delen met de Russische despoot Poetin, zagen er een blasfemische, want ‘woke-‘, dan wel ‘DEI-‘, versie in van Da Vinci’s Laatste Avondmaal. Dat zagen de Fransen op hun beurt weer als een belediging, want Leonardo Da Vinci was geen Fransman, dus waarom zouden zij die ooit eren bij hun eigen feestje. Nee dan liever de Minions. Want die zijn ook Frans.

Vervolgens bood de organisatie excuses aan, voor iets wat de creatives helemaal niet hadden bedacht. 

Verademing

Er zijn oorlogen om minder begonnen, en daarom was de uitzending van Zomergasten op die laatste zondag van juli 2024 zo’n geweldige verademing. Al is verademing misschien een slechte omschrijving van het minieme greintje hoop waarmee de gesprekspartners de avond tegen half twaalf beëindigden.  

Ik moet eerlijk bekennen dat ik Sana Valiulina nog niet kende, en in de eerste minuten van de uitzending zag ik Jelle Brandt Corstius in gesprek met een zeer gespannen en strenge Estse. Het leek een lange avond te worden, maar uiteindelijk vloog die voorbij. 

Het was een Zomergasten zoals we die lang hebben moeten missen. Zeker na het moeizame jaar 2023 met Theo Maassen, die vooral erg ongeschikt bleek voor het praten met vrouwen. Zijn gesprek met choreografe Alida Dors was een gênante vertoning vol mansplaining en misplaatste witte superioriteit.

Hoe anders was dat deze keer met Jelle Brandt Corstius en Sana Valiulina. Ze deelden hun liefde voor Rusland, en hun verdriet over welke richting dat land is ingeslagen. Dat gaf het gesprek een intimiteit mee die lastig zou kunnen worden, maar omdat beiden oog hadden voor de paar honderdduizend kijkers, bleef het een juweel van helderheid. Hun gesprek was ook gelijkwaardig, en Brandt Corstius wist met journalistieke nieuwsgierigheid zijn gesprekspartner scherp te houden. 

Joelende horde

In dat heldere gesprek waren het de televisiefragmenten die voor het eerst in jaren weer eens de mond lieten openvallen. De magistraal verontrustende massascène van Tarkovsky’s Andrei Rublev blijft je bij. Niet zozeer vanwege de nu onvoorstelbare hoeveelheid figuranten, maar vooral omdat de joelende horde ruiters, zelfs in zwart wit en zestig jaar na de première, doodsangst inboezemde. Valiulina duidde dat treffend door direct te verwijzen naar de manier waarop Russische troepen volgens ooggetuigen nu tekeer gaan in Oekraïne. 

Aldous Huxley, die in een paar scherpe zinnen op een flakkerend zwart-wit beeld een perfecte analyse geeft van de manier waarop de onderwerping aan onze eigen vooruitgang uiteindelijk slaven van ons maakt, gevolgd door een doodeng fragment uit Midsommar, de film waarin mensen elkaar opofferen omdat vaste regels nu eenmaal fijner zijn dan zelf moeten denken. 

Rikkie en Slingertje

Het beeld uit deze tweede Zomergasten was een enorm contrast met de eerste aflevering, waarin rasoptimist Eric van den Burg ons een beeld liet zien van de sociaal betrokken en empathische VVD’er zoals we die alweer jaren moeten missen. Hij zou nog kunnen zijn begonnen met een fragment uit De Verrekijker en Rikkie&Slingertje, als de redactie hem daar de kans voor had gegeven. Nu bracht Sana Valiulina een keur aan beelden van zwijgende mensen.

Wat meteen, vroeg in de uitzending, al diep ontroerde was het beeld uit de film ‘De Koude Zomer van 1953’, waarin een vrouw te horen krijgt dat haar man is omgekomen in de Goelag. De boodschapper van dat onheil heeft alleen diens geplakte bril als aandenken voor de gebroken vrouw meegenomen. In een lang shot zien we haar, schijnbaar onbewogen, de bril in haar hand houden. Het getoonde verdriet wordt daarmee hartverscheurend en onbeschrijfelijk. 

Op die manier had Valiulina zelf gekeken naar een legendarische uitzending van 30 Minuten van Arjan Ederveen. De komiek bedrijft geniale satire in deze mockumentary over een Groningse boer die in een nogal onverwacht verkeerd lichaam is geboren. Waar wij vooral willen kijken naar de manier waarop Ederveen een bepaald maatschappelijk thema op de hak neemt, zag Valiulina die andere kant die Ederveens werk zo onvergetelijk maakte: een breekpaar personage, niet op zijn plek in deze wereld, volledig geloofwaardig afgebeeld.

Onbewogen

Zulk onbewogen zwijgen is hoge filmkunst en ook die kunst hebben ze ten oosten van onze landsgrenzen uitgevonden. Je ziet het soms terug in modern televisiewerk, zoals in de zesde aflevering van The Bear op Disney+, maar dus ook in Zomergasten. Sterker nog: Sana Valiulina zelf is er het mooiste voorbeeld van. Haar gezicht bleef in de plooi, zelfs op al die momenten dat ze lachte of huilde. Dat waren er veel, maar ze gaf ons thuis de kans om met haar mee te kijken, en te denken. En dus iets van hoop te zien, al zei ze zelf niet precies te weten waar die dan uithing.