Het slechte nieuws is: de meeste mythen over Carthago zijn onzin. Het goede nieuws is, dat de werkelijkheid minstens zo fascinerend is. Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden laat tot en met 10 mei 2015 de veelzijdige geschiedenis zien van een havenstad in het huidige Tunesië, en ooit geducht concurrent van het Romeinse rijk. Het biedt tegelijk een kijkje in de geschiedenis van het museum. En vooruit dan: Hannibals olifanten trokken wel echt over de Alpen.
1. Dido en Aeneas hebben elkaar nooit ontmoet
De Carthaagse koningin Dido pleegde zelfmoord na haar tragische affaire met de Trojaan Aeneas. Maar dat verhaal verzon de Romeinse schrijver Vergilius om met veel omwegen aan te tonen dat Vergilius’ broodheer, keizer Augustus, van de goden afstamde. Als Aeneas al heeft bestaan, is hij nooit in Carthago geweest. Dido heet in Carthaagse bronnen Elissa en zou met haar volk vanuit Fenicië (Libanon) naar de Tunesische kust zijn getrokken, rond 800 jaar voor Christus. Volgens alweer een legende mocht ze daar zoveel land bezetten als een ossenhuid kon omspannen. Door de huid in flinterdunne reepjes te snijden werd het gebied aardig groot. Uit die vroegste tijd zijn relatief weinig voorwerpen bewaard, daarom toont het museum ook veel 19e-eeuwse dramatische Dido-prenten.
2. Kinderoffers niet zeker, christendom wel
In strips en films zien we Carthagers kinderen offeren aan een monsterlijk godenbeeld. Of zij werkelijk kinderoffers brachten is omstreden, maar in deze expositie zien we in elk geval dat ze verschillende religies aanhingen. Oorspronkelijk waren dat Fenicische goden als Baäl, maar het museum toont ook schitterende vrouwenbeelden uit de Griekse Demeter-korè-cultus. Ze werden in allerijl verstopt toen het christendom staatsgodsdienst werd, in de hoop dat dat snel over zou waaien. Uit christelijk Carthago zien we onder andere een kopie van de ‘Dame de Carthage’. Het Musée de Carthage leent dit mozaïek niet uit, maar maakte speciaal voor de expo een goede replica. Een kleine lacune is dat de laatste fase van de stad, het islamitische Carthago, ontbreekt.
Demeter-korè (1e eeuw n.C.)
3. Hannibal was een loser
Om alleenheerschappij op de Middellandse Zee te krijgen voerde Rome drie keer oorlog tegen Carthago, in de zogenoemde Punische oorlogen. De tocht van de Carthaagse veldheer Hannibal met olifanten over de Alpen is legendarisch geworden. We zien de olifanten en veldslagen op middeleeuwse miniaturen en latere etsen. Maar zo succesvol was Hannibal helemaal niet. Hij vertrok vanuit Spanje, waar hij al lang woonde, mogelijk zelfs zonder toestemming van Carthago. Hij wist Rome niet blijvend te verslaan. Carthago riep hem terug naar huis, waar de Romeinen hem alsnog versloegen.
4. ‘Overigens ben ik van mening dat Carthago vernietigd moet worden’ is veel later bedacht
Uiteindelijk riep de Romeinse senator Cato op tot definitieve vernietiging van de concurrent. Te pas en te onpas herhaalde hij ‘overigens van mening’ te zijn dat Carthago verwoest moest worden. Die uitspraak is waarschijnlijk in de 19e eeuw verzonnen. En de vijgen die hij in de senaat uit zijn toga liet rollen: ‘3 dagen geleden geplukt in Carthago, zo dichtbij is de vijand’ kwamen gewoon uit zijn eigen tuin. De truc werkte wel: Rome besloot tot verwoesting van Carthago. Inspiratiebron voor Tony Blair toen die beweerde dat Saddam Hoessein binnen 45 minuten chemische wapens kon inzetten in de UK?
5. Carthago werd niet voor eeuwig vernietigd
Aan het eind van de laatste Punische oorlog, in 146 voor Christus, verwoestte Rome Carthago volledig. Daarna ploegden de Romeinen volgens de legende de ruïnes met zout om, zodat er nooit meer iets kon groeien. Dat mag dan wel zo wezen, maar een ruime eeuw later verrees onder keizer Augustus een nieuw, Romeins, Carthago. Al hield dat Romeinse Carthago veel elementen van de oude oosterse cultuur. In het Leidse museum zien we bijvoorbeeld de Romeinse god Saturnus op een grafsteen. Hij ziet er precies zo uit als Baäl, de god van de Carthagers.
De verwoesting door Rome loopt als een scheidslijn door de Carthaagse geschiedenis én door de tentoonstelling. Die bestaat uit twee zalen, als archeologische lagen in de bodem boven elkaar: op de 1e etage het oude (Punische) Carthago, op de 2e het Romeinse. Beide zalen zijn vormgegeven in een cirkel met een vitrine in het midden, die de ronde havenwerken met tempeleiland van Carthago verbeelden. In elke zaal biedt een korte audiovisuele presentatie meer inzicht in het leven in de bewuste periode.
6. Salammbô heeft nooit bestaan
Behalve Dido is er nog een legendarische Carthaagse dame: Salammbô. Gustave Flaubert schreef een roman over deze heldin en generaties kunstenaars van Mucha tot Rachmaninov lieten zich daardoor inspireren. Helaas: Flaubert heeft Salammbô gewoon verzonnen. Hoe Carthago in later eeuwen tot de verbeelding liet spreken, is wél een interessante extra dimensie in de tentoonstelling. We zien dus op Carthago geïnspireerde kunstwerken uit de romantiek en in het activiteitenprogramma vinden we in april een uitvoering van Purcells barokopera Dido en Aeneas in de Tempelzaal.
7. Wat in het depot zit, is soms mooier dan wat in de zalen staat
Een heel aardige tweede extra dimensie is de ontstaansgeschiedenis van het RMO. Begin 19e eeuw ging de Nederlandse militair ingenieur Jean Emile Humbert naar Tunesië om havenwerken aan te leggen. Hij raakte gefascineerd door het oude Carthago en begon er als eerste serieus onderzoek te doen. Zijn vondsten werden aangekocht door een gloednieuw museumpje in Leiden, onder leiding van de bekende archeoloog Caspar Reuvens. Ze behoren tot het vroegste deel van de collectie en veel ervan zijn normaal gesproken niet op zaal te zien.
Naast eigen collectiestukken bevat de tentoonstelling veel spectaculaire bruiklenen uit onder andere Tunesië. Bijzonder zijn bijvoorbeeld de Griekse beeldjes uit het scheepswrak dat in 1907 is gevonden voor de kust bij Mahdia. Zij geven een kijkje in de bloeiende handel in de oudheid op de Middellandse Zee. Handel die Carthago groot maakte – handel die Rome zo jaloers maakte dat het leidde tot haar verwoesting.
www.rmo.nl/tentoonstellingen/carthago
Links: vaas in de vorm van een sfinx (7e eeuw v.C.), rechts: dansende dwerg uit scheepswrak van Mahdia (150-100 v.C.) Deze vaas heeft de vorm van een sfinx met een Egyptisch kapsel
Afbeelding boven: glazen hanger in de vorm van een gezicht (4e-3e eeuw v.C.)
English (UK) 
Nederlands 
Français 
