In Perspectief #2: Centra voor de kunsten: bedreigd en kansrijk – stedelijke voorzieningen

Mijn vader had bezoek uit Amsterdam gekregen. Het was een meneer van de Vereniging voor Creativiteits Ontwikkeling VCO. Hij kwam adviseren over hoe je een creativiteitscentrum moest oprichten en hoe je daar subsidie voor kon aanvragen bij de gemeente. Edelsmeden was mijn vaders hobby – stiekem was dat het beroep waarop hij als jongen had gehoopt – en in onze woonplaats miste hij de gelegenheid daar les in te krijgen. En dus initieerde hij een creativiteitscentrum in Zevenaar. Dat kwam daadwerkelijk van de grond.

Het centrum ging later een fusie aan met de muziekschool en is inmiddels onderdeel van Kunstwerk!, de Zevenaarse koepel waar behalve het kunstencentrum ook het museum, het theater, de volkshogeschool en de bibliotheek deel van uitmaken. Een combinatie zoals die zich die in steeds meer plaatsen ontwikkelt. Toen mijn vader enthousiast vertelde over zijn bezoek uit Amsterdam – het was in de jaren zestig – kon ik niet vermoeden dat ik ooit ook nog eens met de wereld van de muziekscholen en creativiteitscentra te maken zou krijgen.

Nu ik eraan terugdenk is het eigenlijk wel een absurde gedachte: ik heb zowel een kunstencentrum afgebouwd als een kunstencentrum opgebouwd. Er zat niet veel tijd tussen die twee opdrachten (2005 en 2009), Beide gingen met grote haast gepaard. Beide vonden plaats tegen de achtergrond van financiële misère en een zoekende, tastende overheid. En het zijn typerende casussen voor hoe overheden worstelen met een goede plaats voor hun muziekscholen, creativiteitscentra of combinaties daarvan. Maar ze zijn ook typerend voor de flexibilisering van de arbeidsmarkt vanaf pakweg 1990.

Met dank aan Sjoerd Kooistra

In Amsterdam was er Sjoerd Kooistra, de Groningse horecatycoon die aan de lopende band cafés failliet liet gaan, een procedé waaraan hij goed verdiende, maar dat veel van zijn werknemers werkloos maakte. Kunstweb Amsterdam kwam in die tijd in de rode cijfers en verloor het vertrouwen van de wethouder. Zij trok de subsidiestekker eruit. Maar de gemeenteraad dacht aan Sjoerd Kooistra. Kort voor Kerst verloren er immers zo’n 80 werknemers hun baan bij Kunstweb; ze hadden de WW al aangevraagd. De gemeente moest geen Kooistra worden en dus luidde mijn opdracht: neem alle werknemers weer per direct in dienst, stel een sociaal plan op, zoek elders werk voor hen en neem een half jaar tot een jaar voor de afbouw.

Eerlijk gezegd was ik er toen verbaasd over dat de gemeente Amsterdam deze kans niet aangreep voor de ontwikkeling van een grootstedelijk centrum voor de kunsten. Kunstweb was met veel disciplines goed bezig voor allochtone jongerengroepen en was zeer thuis in Zuid Oost. De muziekschool was superdegelijk, maar had de naam ouderwets en elitair te zijn: eerder Amsterdam Zuid dan Amsterdam Bijlmer. De stad greep de kans op synergie tussen beide niet aan. Wel kwam er een strikte scheiding tussen het aanbod aan de scholen en de bemiddeling in kunsteducatie. In sommige gemeenten – of moet ik zeggen in sommige beleidsperiodes? – is dat een heilig uitgangspunt. Er is grote vrees voor vermenging van functies en voor valse concurrentie. Lijkt me koudwatervrees! Je kunt unfair gedrag met heldere spelregels en open processen heel goed voorkomen. En dan hoef je geen expertises uit elkaar te gooien, geen onnodige scheiding te maken tussen de praktisch handelende aanbieders enerzijds en de bemiddelaars met hun overzicht en educatieve kennis. En je vermindert het risico op bureaucratie.

Laat veel bloemen bloeien?

Veel van de Kunstweb- medewerkers kwamen op hun pootjes terecht. Ze gingen individueel of collectief aan de slag als zelfstandige aanbieders in het onderwijs: de Taaldrukwerkplaats, het nieuwe initiatief voor primair onderwijs SEP, het centrum voor beeldende kunstamateurs MK24, ClickF1 dat media- en cultuurprojecten voor jongeren ontwikkelt en andere uiteenlopende initiatieven zoals van museumexperts. Intussen richtte Gemeente Amsterdam Mocca op als bemiddelaar voor de scholen en liet men onderzoekers uit het buitenland komen om de kwaliteit van de kunsteducatie door te lichten.

Naast de Muziekschool Amsterdam zijn er inmiddels nog twee door de Gemeente gesubsidieerde muziekaanbieders actief: muziekcentrum Aslan en Het Leerorkest. Amsterdam heeft dus niet op één gecombineerd instituut gemikt, maar er zijn juist meer bloemen gaan bloeien. In de andere drie grootste steden: Rotterdam, Den Haag en Utrecht zijn de instellingen die jarenlang een centrale speler waren en zowel scholen als particulieren bedienden (SKVR, Koorenhuis en UCK ) van he toneel verdwenen. Ook daar focust de gemeente op scholen en sociale verbanden, niet op individuele cursisten. In sommige andere grote steden is dat anders. In Groningen is Vrijdag zowel aanbieder van cursussen voor amateurs als van projecten voor scholen. In Eindhoven doet CKE Eindhoven hetzelfde, maar daar is er ook Cultuurstation Eindhoven als onafhankelijk bemiddelaar en adviseur voor scholen.

Hoe doe je dit goed?

Wat is de beste oplossing? Dat de gemeente zijn eigen inrichting kiest, naar wat in de lokale situatie past. En een duidelijke scheiding tussen verschillende functies? Eén geheel van aanbieders en adviseurs? Of juist een eenduidige, voor iedereen herkenbare instelling? In ieder geval denk ik dat je vooral moet kijken naar waar consumenten en scholen het meest behoefte aan hebben en waar zij het beste door worden bediend. En vooral: hoe je het krachtigst de noodzakelijk diversiteit en inclusie bereikt. Maar laten we eerst naar de casus Heerenveen kijken en er dan op terugkomen.

Morgen deel twee.