Perhaps we are all ready for low-incentive art

4 miljoen Nederlanders hebben een hersenaandoening. De Hersenstichting komt met dat getal in een campagne om mensen bewuster te maken van de gevolgen van hersenletsel. Vaak leidt dat letsel tot een extreme gevoeligheid voor prikkels. Dan is hard geluid, fel licht of scherpe geur opeens een groot probleem. Mensen die daar last van hebben kunnen moeilijk naar buiten. Daarom is er steeds meer aandacht voor prikkelarme gelegenheden om uit te gaan. Donderdag 23 juni zat ik, om het eens te ondergaan, in het Delamartheater in Amsterdam bij een prikkelarme voorstelling.

Een graadje minder

Wie allerlei rare beelden krijgt bij een prikkelarm theater, krijgt deels gelijk. Je gaat immers naar het theater, of naar een concert of film, om geprikkeld te worden. Prikkelarm lijkt een interne tegenspraak. Er werd een oerverse van een stuk gebracht, Metamoorfose, speciaal bedoeld voor mensen met overgevoelige oren. Het mocht nergens in de zaal harder dan 65 decibel klinken, en samen met een prachtig zingend kamerkoor kwam dat heel dichtbij een intense theaterervaring, alleen een beetje verstoord door een te heilig gebrachte tekst. Maar daar kan nog aan gesleuteld worden.

Dankzij deze middag ben ik daarom ook anders over prikkelarme kunst gaan denken. Soms zijn er gewoon teveel prikkels in de kunst, en mag het best een graadje minder, ook voor mensen zonder diagnose.

Een van de gasten op deze middag, georganiseerd door Stichting Onbeperkt Genieten, was Margôt Ros. De bekende actrice (Toren C) kreeg enkele jaren geleden een decorstuk op haar hoofd, wat haar flink hersenletsel opleverde. Ze kon geen enkele prikkel meer aan. Inmiddels gaat het haar beter, maar tijdens het afsluitende panelgesprek was de schittering van een theaterlamp op de tafel haar nog te veel.

Prikkelarme foyers

Het probleem van de schittering was te ondervangen door eenvoudigweg ergens anders te gaan staan. Hiermee is maar weer duidelijk dat het wegnemen van prikkels niet altijd hoeft te leiden tot een volledige aanpassing van het theater of de voorstelling. Soms kun je zelf iets doen tegen de overprikkeling.

Toch is aanpassing soms ook nodig. Een vertegenwoordiger van HNTonbeperkt vertelde over de maatregelen die Het Nationale Theater treft om de drempels voor prikkelgevoeligen weg te nemen. Soms zijn dat fysieke maatregelen. Van elke productie worden ook prikkelarme versies gemaakt, en krijgt het prikkelgevoelige publiek speciale begeleiding, eigen loges en een eigen foyer waar geen glasgerinkel en luid gepraat klinkt. De voorstellingen zelf krijgen minder lichteffecten, minder volume in het geluid.

Rolling on the river

Tijdens de middag maakte de organisatie nog eens goed voelbaar wat het verschil kan zijn. Zangeres en Sister Act-ster Carolina Dijkhuizen betrad onverwacht het podium om op vol showvolume een stuk te zingen uit Tina Turners Rolling on the River. Extreme lichteffecten maakten het voor iedereen in de prikkelarm gevulde zaal een tamelijk lastig te overleven belevenis. Later kwam ze terug met eenn prikkelarme versie, waarbij het licht gedimd bleef en het volume van de orkestband zo zacht werd gezet dat ze er makkelijk nog zonder versterking overheen zou komen. Er werd toch gekozen voor versterking, wat eigenljk jammer was.

Wat vooral opviel was hoeveel aangenamer de prikkelarme Tina Turner was. Het deed me denken aan voorstellingen van Discordia of Guy Cassiers: theater dat zacht en vaak akoestisch uitstekend te genieten is voor iedereen, of die nu wel of niet gediagnosticeerd prikkelgevoelig is.

Heroes op een leeg podium

Ik kan me nog herinneren van de eerste keer dat ik dat ontdekte bij een stadionconcert. Hett was 1983 en de Kuip zat ramvol voor Bowies Serious Moonlight concert. Een geweldig up tempo show met veel decor, dansers en licht. Mooi en overdonderend, maar wat me bij is gebleven is een heel sobere versie van Bowies megahit Heroes, met de ster eenzaam op een leeg toneel, zonder al te veel gedoe. Leeg kan mooi zijn, vol is niet altijd beter.

Het roept ook de vraag op of we met de technische verworvenheden van het moderne theater onszelf niet soms overschreeuwen. Waarom moet alles gecontroleerd en versterkt worden? Wat is er mis met gebouwen die zijn ontworpen om de menselijke stem tot in alle hoeken hoorbaar en verstaanbaar te maken?

Paniekfantasieën

Afgelopen week stond er in The Guardian een prikkelend verhaal over hoe stress ervoor kan zorgen dat je gevoeliger wordt voor prikkels en paniekfantasieën. De auteur legde een verband met de samenleving, waarin een economische crisis, een pandemie en oorlogsdreiging zorgen voor collectief verhoogde waardes van ons stresshormoon. De remedie, volgens psychiaters: minder prikkels. Dus misschien zijn we allemaal wel toe aan een avondje prikkelarm theater.

Het kan, zoveel is bewezen.