“Dat ga ik Nina als eerste vertellen, dat na afloop de jonge vrouwen als eerste opstonden om te applaudisseren en yellen van enthousiasme voor onze Coriolanus.”
Remco van Rijn, dramaturg bij Het Nationale Theater, spreken we na een try-out, net voor de première van Coriolanus op 18 februari. En Nina = Nina Spijkers, de oorspronkelijke regisseur van het stuk
Wat waren de uitdagingen bij de bewerking het maken van Coriolanus? Van Rijn: “Nina wilde graag een flitsende, West Wing en Netflix-achtige uitwerking, dus dat vereiste veel schrappen. Het stuk is integraal veel langer en een aantal episodes is gecompliceerd en bonkig. Zoals de oorlog en het verkiezingsproces. We moesten scènes en personages samenvoegen, woorden hertalen en soms zinnen verplaatsen.
Van ‘patriciërs’ maakten we ‘elite’, de ‘volkstribunen’ werden ‘volksvertegenwoordigers’. De tekst klonk meteen actueler. Voor sommige personages hadden we soms gebrek aan tekst, zoals voor Virgilia, de vrouw van Coriolanus, en voor Titus. Dat kan bij het repeteren lastig zijn voor acteurs, je wilt hen niet het gevoel geven: ik kon wel thuisblijven.”
Zwangerschap en huis even verbouwen
Maar de allergrootste uitdaging voor Remco van Rijn gaf een mededeling in augustus 2022: “Een blij telefoontje van Nina dat ze zwanger was. En ook: Ik ben uitgerekend op 18 februari, precies de dag van de première.”
Prachtig natuurlijk, maar wat te doen: een wat minder bekende regisseur vragen om het werk van Spijkers precies zo voort te zetten of een gerenommeerde regisseur vragen voor de eindfase? Met de keuze voor Liesbeth Coltof haalde HNT een topper in huis met een enorme staat van dienst, met twee ‘Der Faust’ toekenningen, een belangrijke Duitse regieprijs. Maar ook een vrouw van een andere generatie dan Spijkers, met andere ervaringen en opvattingen.
Hij vond de overgang tussen de twee regisseurs niet eenvoudig: “Het maakproces is uiteindelijk heel goed gelopen, maar het was toch een mindfuck. Iemand anders komt even je kamer verbouwen. Je schrikt ervan, de acteurs nog veel meer. Iedereen dacht: nu krijgen we weer een heel ander stuk te spelen.”
Er was een praktische oplossing om in goed overleg te blijven. Beiden wonen in Haarlem, dus ze konden samen naar de repetities rijden en veel overleggen over Coltofs ideeën voor verandering. Terug in de auto bespraken ze de dag.
Uiteindelijk is de ‘verbouwing’ meegevallen volgens Van Rijn: “Nu het stof is neergedaald is dit de voorstelling die we in gedachten hadden. De vorm is iets anders, maar het is wat Nina voor ogen stond. Voor Nina moest het sexy worden, maar ook empowering voor jonge vrouwen die zich in Yela zouden kunnen herkennen.”
In dit licht is te begrijpen dat Van Rijn graag aan Nina Spijkers wilde vertellen dat jonge vrouwen als eerste gingen staan na de voorstelling: dat bevestigt dat het háár Coriolanus is. Van Rijn zegt echter eerlijk: “Het was een groot cadeau om met twee krachtige vrouwelijke regisseurs aan één productie te werken. Al hoop ik nooit meer zo’n complex project te hoeven doen met twee regisseurs die halverwege het stokje overgeven.”
Sigrid Kaag
De enthousiaste jongeren kregen voorafgaand aan de voorstellen van de afdeling Educatie een inleiding over de Romeinse tijd van Coriolanus, het gelijknamige stuk van Shakespeare en de keuzes van Nina Spijkers.
In de interviews vooraf zei Spijkers dat ze graag een vrouw als houwdegen wilde neerzetten, die het schreeuwen en tieren van Coriolanus voluit zou spelen. Want, zo vindt ze, van vrouwen worden woede-uitingen veel minder getolereerd dan van mannen. Als mannen schreeuwen onderstreept dat hun heldhaftigheid, schreeuwende vrouwen worden veroordeeld als hysterisch.
Is dat zo? Ik besprak dit met mijn tienerdochter en zei: “In mijn tijd had je genoeg schreeuwende moeders, met al die kinderen om zich moesten ze wel schreeuwen. En soms was er een viswijf dat ook luid schreeuwend over straat ging.”
Zij: “Viswijf? Wat een woord, dat is al een veroordeling. Wat is het equivalent voor ‘wijf’ of ‘viswijf’ bij mannen?… Zie je wel, dat ken je niet.”
Van Rijn (49): “Ik herken wat je zegt; mijn moeder kon ook goed kwaad worden en boezemde flink ontzag in. Maar in sectoren als bedrijfsleven, media en politiek, met overheersende mores van mannelijkheid, wordt vrouwelijke woede sneller veroordeeld.”
Impliciet gaat het stuk wellicht over de vijandige benadering van vrouwelijke leiders als Sigrid Kaag, al staat zij niet bekend om het schreeuwen. Van Rijn noemt geen politici, maar zegt: “Het stuk moet publiek bewegen om na te denken over leiderschap, en vooral acceptatie van vrouwelijk leiderschap. Dat staat goed op de kaart.”
Van Shakespeare naar hedendaags
Van Rijn is vanaf minuut 1 betrokken bij de voorstelling: “Ik lees stukken met de afdeling dramaturgie, onze artistiek leiders Eric de Vroedt en Noël Fischer, en de gastregisseurs. We vroegen Nina Spijkers vanwege haar belangstelling voor klassiek repertoire. Dat was bij Het Nationale Theater geborgd door Theu Boermans, en die lijn willen we na zijn afscheid bij het gezelschap graag voortzetten met een nieuwe generatie regisseurs.”
HNT had minder bekende stukken van Shakespeare op de korrel, waaronder Coriolanus. “Nina zei al na 20 pagina’s: waarom wil niet iedereen dit spelen? Ik zei: lees het eerst even uit, want het is in sommige opzichten ook een klotestuk, moeilijk, weerbarstig. Maar we deelden de nieuwsgierigheid. Shakespeare vraagt veel van het artistieke team, want zijn teksten zetten niet vanzelf aansprekende mensen van vlees en bloed neer. Je moet echt aan de bak.”
Ook Van Rijn wilde Coriolanus door een vrouw laten spelen, vanuit een ander perspectief. Spijkers benadrukte hoe vrouwelijke leiders anders worden behandeld, ook aan het toneel merkt zij dat als regisseur. “Dat fascineert haar en is een belangrijke ingang. Ik vind het als man fijn om in plaats van een zoon en moeder, die direct een Freudiaanse relatie oproepen, nu eens een moeder en dochter neer te zetten.”
Van Rijn heeft de effecten van een ‘gender-omkering’ ook bij OustFaust van Tom Lanoye en Theu Boermans ondervonden: “Wanneer je dat doet, zie je opeens veel secuurder wat er in de tekst gebeurt. In Coriolanus staan allemaal passages over leiderschap, wat gekoppeld wordt aan ‘typisch mannelijke’ eigenschappen. Met een man in de hoofdrol lees je daar gemakkelijk overheen. Taal is sterk gender-gestuurd, dat zie je pas als je gaat omkeren. ‘Zij heeft heel goed haar mannetje gestaan’ wordt dan een rare uitdrukking.”
Gender-activisme
We leven in een tijd dat gendergelijkheid wordt beleden en niet de verschillen worden gevierd. Van Rijn: “Voor mij is zo’n omkering van gender een manier om de lens te scherpen, bij Nina is het meer activisme. Ze wil de gelijkheid benadrukken wat betreft competenties, maar tegelijkertijd wijzen op de ongelijkheden wat betreft positie en kansen. De vrouwelijke partner van Coriolanus is gebleven, is zelfs zwanger, dus welkom in de 21e eeuw.”
Kijk naar de oorlogsbeelden in Oekraïne en je ziet vaak zware, gespierde lichamen, maar Yela de Koning is een frêle Coriolanus, benadrukt door strakke kleding. Dat staat in het stuk tegenover Fjodor Jozefzoon en Rick Paul van Mulligen met meer volume, net als Betty Schuurman als moeder Volumnia. (le nom oblige).
Van Rijn: “Yela vecht dat de stukken ervan afvliegen, met een helse blik, en deelt rake klappen uit in gevecht met Joris Smit. Voor Yela en Nina was Scarlett Johansson een voorbeeld, die als Black Widow iedereen in puin hakt en kan incasseren.”
Bestorming Capitool en volksmacht
Gender is al gauw het overheersende discussiethema tegenwoordig, maar Van Rijn benadrukt dat de verhouding tussen volk en politiek leiderschap als traditioneel thema zeker zo actueel is in het Haagse stuk. “Shakespeare schreef drie Romeinse stukken, die verschillen machtsverhoudingen markeren gedurende de Romeinse tijd. Coriolanus is het begin. Als lid van de elite keurt Coriolanus democratie als staatsvorm af, omdat het volk zich makkelijk laat manipuleren en als massa een redeloos monster kan zijn.
Dat zien we in het stuk ook gebeuren. Shakespeare zet daar volksvertegenwoordigers tegenover die het gevaar van Coriolanus goed inzien, maar haar bestrijden met discutabele middelen. Al bij het lezen vonden we dit te gek, omdat die machinaties en ideeën vierhonderd jaar later nog steeds herkenbaar zijn. Denk aan de boerenprotesten en zelfs letterlijk de bestorming van het Capitool waarmee het stuk begint, recent nog Brazilië.”
Manipulaties en opportunisme, laat dat maar aan Shakespeare over. Heel actueel is ook de militair als politicus en andersom. Van Rijn: “Ja, de afstand tussen defensie, politiek en volk wordt nu in oorlogstijd kleiner. Fascinerend vind ik in Coriolanus dat de wil van het volk zo nadrukkelijk maar bijzaak is of naar de hand te zetten. Het voelt zich niet serieus genomen. En wordt misschien ook niet altijd serieus genomen. Maar zoals één van de volksvertegenwoordigers zegt: Wat is Rome anders dan het volk?”
English (UK) 
Nederlands 
Français 
