Shakespeare lives and comes from Utrecht

Hoe minder echt theater is, hoe beter het werkt. Dat inzicht kwam dit weekend weer eens goed bij me binnen, in de Stadsschouwburg van Utrecht. Twee keer nog wel. Vrijdag met de reprise van Aluins Twelfth Night, zaterdag met Koning Krump, de meesterproef van Het Nut. Twee Utrechtse groepen, ooit voortgekomen uit dezelfde theaterschool, en ingedronken in hetzelfde theatercafé, waar ook ondergetekende in de jaren negentig zijn portemonnee leegde. Helemaal objectief ben ik dus niet.

Shakespeare was dit weekend de verbindende factor tussen Het Nut en Aluin. Twelfth Night is een door Ayden Carlo hertaalde versie van Shakespeares meest briljante komedie en in Koning Krump doet schrijver Jibbe Willems een gooi naar de eeuwigheidswaarde die zo vanzelfsprekend aan de vierhonderd jaar oude bard uit Stratford-upon-Avon kleeft. 

Verguisd

Of Willems gaat slagen in zijn opzet weten we natuurlijk pas over vierhonderd jaar. Zijn werk zal dan eerst, net als Shakespeare, verguisd, vergeten, opnieuw opgedoken, aan de tijd aangepast, hervonden en hertaald moeten zijn. En dan nog. Misschien heeft hij dan een Aluin nodig. Of Ayden Carlo. 

Een komedie als Tweltfth Night was nooit voor de eeuwigheid bedoeld. Het werd ooit vrij eenmalig opgevoerd tijdens een dinner party op een Londense rechtenfaculteit (Middle Temple) en wordt in Nederland vrijwel nooit gespeeld. Dat is voorstelbaar als je het stuk meekrijgt in de gekuiste, negentiende-eeuwse versie. Dat is een versie waarin vooral het o-la-la karakter van het stuk wordt benadrukt, in een carnavaleske setting. 

Ayden Carlo nam het op zich om het stuk een queer draai te geven, en sommige mensen dachten dat dat een geweldige aanpassing naar het nieuwe jakkes-woke en guttegut-wat-nogal-niet-meer betekende. Er zijn mensen die daar pukkels van krijgen, maar de voorstelling haalt slechts naar voren wat Twelfth Night allemaal al sinds 1600 in zich had. Ik ken de oorspronkelijke tekst nogal van binnen en van buiten, en het was een genot om te zien en te horen hoe de meer dan 400 jaar oude grappen opnieuw doel troffen bij een jong en hedendaags publiek.

Bewust diffuus

Twelfth Night, oorspronkelijk getiteld Twelve Night en hier bekender onder de misplaatste titel ‘Driekoningenavond’, is het stuk waarin Shakespeare de Britse regel dat vrouwenrollen door mannen gespeeld moesten worden, tot onderwerp van het verhaal maakte. De nacht vervaagt de blik en verscherpt de zinnen. Een meisje (gespeeld door een man) verkleedt zich als man, en treedt in die rol op in dienst van een hertog als liefdesbode tussen hem en de rouwende Olivia. Beide edellieden worden smoorverliefd op de jongen en willen hem niet delen. 

Het publiek ziet altijd de rol, niet de acteur, maar in dit stuk speelt de schrijver met die conventie. Het stuk wint aan kracht wanneer diffuus blijft wat de werkelijke identiteit van de karakters is. De tekst thematiseert dat, en dat maakt deze komedie anders dan alle andere Engelse stukken uit die tijd, waarin het volkomen normaal was dat vrouwenrollen door acteurs werden gespeeld. In het theater ziet het publiek immers gewoon de rol en bekommert het niet wat er tussen de benen van de vertolker hangt. In Twelfth Night spelen de acteurs mét hun rol. Dat is een innovatie van vierhonderd jaar oud, want de eerste verwijzing naar genderdiverse erotiek in het moderne westerse theater. (Bron)

Enfin, lang verhaal kort: hertaler Ayden Carlo zag die bewuste vaagheid en gaf die alle ruimte. Wat man, vrouw of wat dan ook is, gooit de hertaler fijn overhoop. Regisseur Victorine Plante vond een cast die al even divers is, waardoor Shakespeare als nieuw herboren werd, tot en met de historische liederen in een nieuwe instrumentatie. Shakespeares komedies waren muziektheater, en dat maakt het Utrechtse Aluin er ook van. Het refereert meer aan Orkater dan aan Stage Entertainment, en ook dat is historisch juist. 

Hoogmoed

Nu schreef de Engelse bard niet voor de eeuwigheid. Niets zo vluchtig als theater, immers. Het is vooral ook mazzel dat we zijn werk nog kennen. Dat Jibbe Willems, als schrijver minstens even productief als zijn historische voorbeeld, wél eeuwigheid nastreeft met Koning Krump, kun je dus overmoedig, zo niet hoogmoedig noemen. De goden verzoeken, wellicht. 

Omdat we niet vierhonderd jaar vooruit kunnen kijken, kunnen we het stuk dat 5 oktober 2024 in première ging, nu alvast een monumentale status geven. De tekst over Koning Krump die door duivelse machten in de persoon van ene ‘Annon’ de troon van Kamerika bestijgt ten koste van ene Billary en door toedoen van zijn vrouw Kelania ten val komt, zit barstensvol ‘paaseieren’: meer of minder verborgen verwijzingen naar de politieke actualiteit. Het is geen rechtstreekse satire op het Amerika van vandaag, maar je kunt het wel genieten als een inktzwart en bij tijden tamelijk moedeloos makend commentaar op de opkomst van het populisme. En sommige verwijzingen zijn angstwekkend accuraat. In onze podcast gaat het hier ook over.

Bedrijfscultuur

Regisseur Greg Nottrot zet hiermee zijn eerste stap op de grote podia van Nederland. De man die groot is geworden met informele locatievoorstellingen waarin je veel kon eten en vooral drinken, ruilt dus die moderne versie van Shakespeares ‘Middle Temple’ in voor de dure bedrijfscultuur van de grote stadstheaters. Dat maakt dingen wel ingewikkelder. In een schouwburg ben je als maker te gast, terwijl je op eigen locatie alles naar je hand kunt zetten.

Bij de première ontbrak de losheid een beetje die Het Nut eigen is. De cast, indrukwekkend bezet, gaat er wel lekker tegenaan, en ondanks de wat statische, aan een schaakspel refererende mis-en-scène blijft het stuk bruisen. Dat komt door de taal van Jibbe Willems, die gretig Shakespearetje aan het spelen is, en ook door het enthousiasme van Nottrot als regisseur. De hele cast heeft er geweldige zin in, en dat straalt af op de zaal.

Sterkste punt is de muziek. Heel Shakespeariaans ook: het muziektheater zoals Shakespeare dat in het Britse vestigde, komt niet, zoals de musicals van vandaag, uit operette voort. In Shakespeares komedies was muziek en zang een noodzakelijk en betekenisdragend  intermezzo dat enigszins los stond van de vertelling. Zo liet Aluin horen in Twelfth Night, zo past Het Nut de muziek nu ook toe. Twee muzikanten staan aan de zijlijn, als vuilnisman, klassiek Grieks koor en verteller. Ze vullen de soundtrack, eerst met vrolijke hillbillyklanken, en naarmate het stuk vordert steeds duisterder gothic metal. Het swingt, is luid, het overdondert, het sleept je mee. 

Rode stof

Dat ook deze voorstelling het realisme laat varen, is een ander pluspunt. De meters rode stof die uit broeken en hesjes worden getrokken zijn minstens even gruwelijk, zo niet gruwelijker dan het echte varkensbloed dat de afgelopen 25 jaar bij een toonaangevend gezelschap als ITA vloeide. 

Want daarmee scoort dit theater, net als 400 jaar geleden: hoe groots je het ook aanpakt, uiteindelijk speelt het grootste drama zich in het hoofd van de toeschouwer af. Die heeft geen realisme nodig. Sterker nog: beeldend realisme breekt het drama af. Dat is het klassieke leermoment van dit weekend in Utrecht. Shakespeare leeft, omdat theater tijdloos is.