50 jaar geleden was het 1968, een jaar waarin opvallend veel gedenkwaardigs gebeurde. Het studentenprotest in Parijs bijvoorbeeld, de moord op Martin Luther King, de opening van Paradiso, de eerste astronauten naar de maan, de Praagse Lente. En niet te vergeten de ontknoping van het zogenaamde Ezelproces, waarin schrijver Gerard Reve werd aangeklaagd wegens ‘smalende godslastering’. Nu aanleiding voor een film over vrijheid en kunst.
On a vu van Erik Lieshout en Tom Rooduijn is niet alleen een terugblik maar ook een eigentijdse bespiegeling die laat zien hoe kunstenaars nog steeds te maken krijgen met taboes en vooroordelen. Zoals Kristien Hemmerechts en Tinkebell (beiden in de film), die golven haatmail te verstouwen kregen. Hemmerechts vanwege haar op de zaak Dutroux geïnspireerde roman De vrouw die de honden eten gaf. Tinkebell vanwege een handtas van poezenbont.
Questions parlementaires
Reve had destijds in Nader tot u en een andere publicatie gefantaseerd over de terugkeer van God in de gedaante van een muisgrijze ezel, en over de liefdevolle, meest innige vereniging die daarop zou volgen. “Ik zal Hem begrijpen en meteen met Hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om Zijn hoefjes, zodat ik niet te veel schrammetjes krijg, als Hij spartelt bij het klaarkomen.”
SGP-parlementariër Van Dis stelde er kamervragen over en het Amsterdamse parket ging over tot vervolging. De rechtbank oordeelde dat er weliswaar sprake was van godslastering, maar ook dat deze niet smalend was. Toch ging Reve in hoger beroep om ook de godslastering van tafel te krijgen. Voor de Hoge Raad voerde hij zijn eigen verdediging met een schitterend, later als boekje uitgegeven pleidooi, waarna op 2 april 1968 definitieve vrijspraak volgde. Niet toevallig vond de première van On a vu deze week in de Amsterdamse bioscoop Het Ketelhuis ook plaats op 2 april.
Plaidoyer
De NTR en Tom Rooduijn, die als radiomaker al aandacht aan het ezelproces had geschonken, benaderden regisseur Erik Lieshout (Rester en vie - Une méthode) voor een film over de zaak. “Ik heb me aanvankelijk verzet”, bekent hij, “want ik was bang dat het een soort Andere Tijden zou worden. Tot ik het idee kreeg om hedendaagse kunstenaars die zelf in de problemen zijn gekomen de pleitrede van Reve te laten voorlezen en te laten reflecteren op hun eigen ervaringen.”
Over mogelijke gelijkenis met Andere Tijden – met alle waardering voor dat programma – hoeven we ons geen zorgen te maken. Het van verbeeldingskracht getuigende en deels in het nu ontmantelde gerechtsgebouw opgenomen On a vu is meer dan een doorsnee documentaire. Eerder een filmische, in sober en toch rijk zwart-wit gefotografeerde performance waarin toen en nu naadloos in elkaar grijpen.
Tabou numéro 1
Met aan de ene kant de schrijver Tom Lanoye die meent dat de vrijheid van de kunstenaar niet grenzenloos kan zijn. De wet en de rechtsstaat ziet hij als kenmerken van onze beschaving. Waarnaast cabaretier Hans Teeuwen stelt dat juist de kunstenaar moet zeggen waarover niet gesproken wordt. Al geeft hij toe zelf bij het onderwerp islam wel even geaarzeld te hebben, net als bij de Hells Angels.
Mano Bouzamour vertelt over de felle en veelal afkeurende reacties uit de migrantengemeenschap naar aanleiding van zijn veelgeprezen debuutroman La promesse de Pise. De vaak aan geruchtmakende strafzaken verbonden strafpleiter Gerard Spong is ook van de partij.
Degene die het misschien wel het zwaarst te verduren kreeg is de schrijver A.H.J. Dautzenberg. Hij had taboe nummer 1 te pakken toen hij protest aantekende tegen de verregaande verkettering van pedofielen. Als niet-pedofiel besloot hij lid te worden van de omstreden vereniging Martijn – zonder overigens daadwerkelijke seks met kinderen goed te keuren. Dat en andere controverse leverde hem ontslag bij de Fontys Hogeschool op.
Malaise
Is dit alles een zaak van groot maatschappelijk belang, zoals in de begeleidende persmap wordt gesteld?
Volgens Lieshout is de film is een pleidooi voor kunst als wegbereider van ideeën en opvattingen. Bijna per definitie is dat kunst die lastig en ongemakkelijk is. Maar het moet er zijn. Alleen in dictaturen is er geen ruimte voor zulke kunst. Dat kunst een luxe zou zijn die alleen maar subsidie kost vindt hij een gevaarlijk idee.
Waarop hij terloops memoreert dat in Duitsland en Oostenrijk de vrijheid van kunst in de grondwet is opgenomen. Hier valt het onder de vrijheid van meningsuiting.
Frontières
Mag een kunstenaar dan meer dan een gewone sterveling? “Er zijn geen eenduidige formules”, aldus Lieshout. Een auteur kan een antisemitisch personage opvoeren in een roman, maar dat is iets anders dan het publiceren van een antisemitisch schotschrift, beaamt hij. Dan komt de schrijver in conflict met de wet. “Die grens ligt niet altijd precies vast. Er is altijd discussie mogelijk.”
Inderdaad zijn er nog genoeg heikele kwesties die in On a vu niet aan de orde komen, maar die wel raken aan het thema. Denk aan de nieuwe preutsheid, zo’n rel op de Frankfurter Buchmesse rond een extreemrechtse uitgeverij, of rappers met nare teksten.
Stof genoeg voor de discussies die aansluitend aan de voorstellingen van On a vu in een aantal filmtheaters op het programma staan. Lieshout hoopt dat er ook op televisie ruimte komt voor een discussie-evenement wanneer de film in oktober wordt uitgezonden.
Projection et discussion
Vertoningen van On a vu met aansluitend discussies over de vrijheid van meningsuiting, politiek en kunst zijn gepland in:
De Balie Amsterdam, woensdag 11 april 20:00 uur. Grote discussie achteraf met enkele van de kunstenaars uit de film en de makers Erik Lieshout (regie) en Tom Rooduijn (redactie). Ook Theodor Holman is een van de genodigden.
Filmhuis O42 Nijmegen, zaterdag 14 april 20:00 uur. Aanwezig zijn Anton Dautzenberg en Erik Lieshout. Dautzenberg leidt het nagesprek.
Filmtheater ’t Hoogt Utrecht, zondag 15 april 16:00 uur.
La maison du film de La Haye, dinsdag 24 april 19:00 uur. Erik Lieshout is aanwezig, samen met (onder voorbehoud) Hans Teeuwen.
Français 
Nederlands 
English (UK) 
