Ga naar de inhoud

‘Het is gezien’ – Terugblik op Gerard Reve’s ezelproces naast discussie over nieuwe controverses in de kunst

50 jaar geleden was het 1968, een jaar waarin opvallend veel gedenkwaardigs gebeurde. Het studentenprotest in Parijs bijvoorbeeld, de moord op Martin Luther King, de opening van Paradiso, de eerste astronauten naar de maan, de Praagse Lente. En niet te vergeten de ontknoping van het zogenaamde Ezelproces, waarin schrijver Gerard Reve werd aangeklaagd wegens ‘smalende godslastering’. Nu aanleiding voor een film over vrijheid en kunst.

Het is gezien van Erik Lieshout en Tom Rooduijn is niet alleen een terugblik maar ook een eigentijdse bespiegeling die laat zien hoe kunstenaars nog steeds te maken krijgen met taboes en vooroordelen. Zoals Kristien Hemmerechts en Tinkebell (beiden in de film), die golven haatmail te verstouwen kregen. Hemmerechts vanwege haar op de zaak Dutroux geïnspireerde roman De vrouw die de honden eten gaf. Tinkebell vanwege een handtas van poezenbont.

Kamervragen

Reve had destijds in Nader tot u en een andere publicatie gefantaseerd over de terugkeer van God in de gedaante van een muisgrijze ezel, en over de liefdevolle, meest innige vereniging die daarop zou volgen. “Ik zal Hem begrijpen en meteen met Hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om Zijn hoefjes, zodat ik niet te veel schrammetjes krijg, als Hij spartelt bij het klaarkomen.”

SGP-parlementariër Van Dis stelde er kamervragen over en het Amsterdamse parket ging over tot vervolging. De rechtbank oordeelde dat er weliswaar sprake was van godslastering, maar ook dat deze niet smalend was. Toch ging Reve in hoger beroep om ook de godslastering van tafel te krijgen. Voor de Hoge Raad voerde hij zijn eigen verdediging met een schitterend, later als boekje uitgegeven pleidooi, waarna op 2 april 1968 definitieve vrijspraak volgde. Niet toevallig vond de première van Het is gezien deze week in de Amsterdamse bioscoop Het Ketelhuis ook plaats op 2 april.

Pleitrede

De NTR en Tom Rooduijn, die als radiomaker al aandacht aan het ezelproces had geschonken, benaderden regisseur Erik Lieshout (To Stay Alive – A Method) voor een film over de zaak. “Ik heb me aanvankelijk verzet”, bekent hij, “want ik was bang dat het een soort Andere Tijden zou worden. Tot ik het idee kreeg om hedendaagse kunstenaars die zelf in de problemen zijn gekomen de pleitrede van Reve te laten voorlezen en te laten reflecteren op hun eigen ervaringen.”

Over mogelijke gelijkenis met Andere Tijden – met alle waardering voor dat programma – hoeven we ons geen zorgen te maken. Het van verbeeldingskracht getuigende en deels in het nu ontmantelde gerechtsgebouw opgenomen Het is gezien is meer dan een doorsnee documentaire. Eerder een filmische, in sober en toch rijk zwart-wit gefotografeerde performance waarin toen en nu naadloos in elkaar grijpen.

Taboe nummer 1

Met aan de ene kant de schrijver Tom Lanoye die meent dat de vrijheid van de kunstenaar niet grenzenloos kan zijn. De wet en de rechtsstaat ziet hij als kenmerken van onze beschaving. Waarnaast cabaretier Hans Teeuwen stelt dat juist de kunstenaar moet zeggen waarover niet gesproken wordt. Al geeft hij toe zelf bij het onderwerp islam wel even geaarzeld te hebben, net als bij de Hells Angels.

Mano Bouzamour vertelt over de felle en veelal afkeurende reacties uit de migrantengemeenschap naar aanleiding van zijn veelgeprezen debuutroman De belofte van Pisa. De vaak aan geruchtmakende strafzaken verbonden strafpleiter Gerard Spong is ook van de partij.

Degene die het misschien wel het zwaarst te verduren kreeg is de schrijver A.H.J. Dautzenberg. Hij had taboe nummer 1 te pakken toen hij protest aantekende tegen de verregaande verkettering van pedofielen. Als niet-pedofiel besloot hij lid te worden van de omstreden vereniging Martijn – zonder overigens daadwerkelijke seks met kinderen goed te keuren. Dat en andere controverse leverde hem ontslag bij de Fontys Hogeschool op.

Ongemak

A.H.J. Dautzenberg in Het is gezien

Is dit alles een zaak van groot maatschappelijk belang, zoals in de begeleidende persmap wordt gesteld?

Volgens Lieshout is de film is een pleidooi voor kunst als wegbereider van ideeën en opvattingen. Bijna per definitie is dat kunst die lastig en ongemakkelijk is. Maar het moet er zijn. Alleen in dictaturen is er geen ruimte voor zulke kunst. Dat kunst een luxe zou zijn die alleen maar subsidie kost vindt hij een gevaarlijk idee.

Waarop hij terloops memoreert dat in Duitsland en Oostenrijk de vrijheid van kunst in de grondwet is opgenomen. Hier valt het onder de vrijheid van meningsuiting.

Grenzen

Mag een kunstenaar dan meer dan een gewone sterveling? “Er zijn geen eenduidige formules”, aldus Lieshout. Een auteur kan een antisemitisch personage opvoeren in een roman, maar dat is iets anders dan het publiceren van een antisemitisch schotschrift, beaamt hij. Dan komt de schrijver in conflict met de wet. “Die grens ligt niet altijd precies vast. Er is altijd discussie mogelijk.”

Inderdaad zijn er nog genoeg heikele kwesties die in Het is gezien niet aan de orde komen, maar die wel raken aan het thema. Denk aan de nieuwe preutsheid, zo’n rel op de Frankfurter Buchmesse rond een extreemrechtse uitgeverij, of rappers met nare teksten.

Stof genoeg voor de discussies die aansluitend aan de voorstellingen van Het is gezien in een aantal filmtheaters op het programma staan. Lieshout hoopt dat er ook op televisie ruimte komt voor een discussie-evenement wanneer de film in oktober wordt uitgezonden.

Vertoning en discussie

Vertoningen van Het is gezien met aansluitend discussies over de vrijheid van meningsuiting, politiek en kunst zijn gepland in:

De Balie Amsterdam, woensdag 11 april 20:00 uur. Grote discussie achteraf met enkele van de kunstenaars uit de film en de makers Erik Lieshout (regie) en Tom Rooduijn (redactie). Ook Theodor Holman is een van de genodigden.

Filmhuis O42 Nijmegen, zaterdag 14 april 20:00 uur. Aanwezig zijn Anton Dautzenberg en Erik Lieshout. Dautzenberg leidt het nagesprek.

Filmtheater ’t Hoogt Utrecht, zondag 15 april 16:00 uur.

Filmhuis Den Haag, dinsdag 24 april 19:00 uur. Erik Lieshout is aanwezig, samen met (onder voorbehoud) Hans Teeuwen.

Leo Bankersen

Leo Bankersen schrijft over film sinds Chinatown en Night of the Living Dead. Recenseerde als freelance filmjournalist lange tijd voor de GPD. Is nu, onder andere, een van de vaste bijdragers aan De Filmkrant. Breekt graag een lans voor kinderfilms, documentaires en films uit niet-westerse landen. Andere specialiteiten: digitale zaken en filmeducatie.View Author posts

Klein Lidmaatschap
175€ / 12 Maanden
Speciaal voor organisaties met een omzet  of subsidie van minder dan 250.000 per jaar.
Geen storende banners
Een premium nieuwsbrief
5 proefabonnementen op de nieuwsbrief
Al onze podcasts
Meepraten over ons beleid
Inzage in de financiën
Exclusieve archieven
Zelf persberichten (laten) plaatsen
Eigen mastodon account op onze instance
Cultureel Lidmaatschap
360€ / Jaar
Voor culturele organisaties
Geen storende banners
Een premium Nieuwsbrief
10 proefabonnementen op de nieuwsbrief
Al onze podcasts
Meepraten
Inzage in financiën
Exclusieve archieven
Zelf persberichten (laten) plaatsen
Eigen mastodon-account op onze instance
Samenwerking
Privé Lidmaatschap
50€ / Jaar
Voor natuurlijke personen en zzp’ers.
Geen storende banners
Een premium nieuwsbrief
Al onze podcasts
Meepraten over ons beleid
Inzage in de financiën
Exclusieve archieven
Eigen mastodon account op onze instance
nl_NLNederlands