Het gebeurt niet vaak dat Norman Lebrecht, auteur van het wereldwijd veel gelezen blog Slipped Disc, twee dagen op rij aandacht besteedt aan dirigenten van het Orkest van het Oosten. Eerst over het vertrek van chef-dirigent Jan Willem de Vriend, daarna over de benoeming van voormalig chef-dirigent Jaap van Zweden bij het wereldberoemde New York Philharmonic.
Uiteraard bracht Lebrecht beide nieuwtjes op geheel eigen schreeuwerige wijze met als koppen: “Troubled orchestra dumps conductor” en “Breaking: New York Philharmonic appoints the wrong music director”. Twee koppen die bewust ‘tendentieus, ongefundeerd & nodeloos kwetsend’ zijn, overigens niet zonder inhoudelijke basis. Want ja, Jan Willem de Vriend vertrekt bij het Orkest van het Oosten en tot veler verbazing wordt Jaap van Zweden de nieuwe chef-dirigent in New York. Samen markeren ze de absolute hoogte- en dieptepunten van het Overijsselse orkest.
Straight to the top
Onder leiding van de als dirigent toen nog onervaren Jaap van Zweden groeide het Orkest van het Oosten vanaf 1991 (als gastdirigent) en 1997 (als chef-dirigent) uit tot een ensemble dat zich kon meten met de nationale – en daarmee – internationale top. Onder de toenmalige directeur Pieter Prick werd o.a. door de Verenigde Staten getourd, met als hoogtepunt een succesvol concert in Carnegie Hall, inderdaad, in New York. In 1999 volgde bovendien de benoeming tot chef-dirigent bij het Residentie Orkest. Van Zweden bleef daarbij gewoon bij het Orkest van het Oosten en maakte even later (2003) zijn scenische operadebuut bij de Reisopera. En toen ging het snel: het Radio Philharmonisch, Vlaanderen, fantastische Wagner-uitvoeringen in het Concertgebouw. Van een geplande Ring samen met de Reisopera kwam het helaas niet, maar zijn rol werd met verve overgenomen door Ed Spanjaard. Van Zweden reisde ondertussen naar Hong Kong, Dallas en Chicago.
En nu dus New York.
Verrassing
Een benoeming die voor velen een verrassing is, maar niet voor niets werd Van Zweden in de Verenigde Staten al uitgeroepen tot ‘conductor of the year’, waren de recensies van zijn debuut bij het New York Philharmonic veelal positief en heeft dat orkest vooral behoefte aan óf een wereldster (dat is Van Zweden nog niet) óf een dirigent die met name in het ijzeren repertoire schittert en het orkest geen kans geeft op routine te spelen – aan dat laatste profiel voldoet Van Zweden bij uitstek.
In de Verenigde Staten zijn de meningen verdeeld, in Nederland wordt Van Zweden meteen op een voetstuk geheven en is iedereen trots. Tekenend voor de wijze waarop door velen naar de vaandeldragers van cultuur – op welk vlak dan ook – in Nederland wordt gekeken: je telt pas mee als je buiten Nederland serieus genomen wordt.
Eerdere verrassing
Terwijl Van Zweden wereldwijd carrière maakte, moest Prick in 2005 wijken voor Harm Mannak, die in 2006 tot ieders verbazing Jan Willem de Vriend als nieuwe chef-dirigent presenteerde. De Vriend had samen met zijn Combattimento Consort immers vooral naam gemaakt met oude muziek, niet met het laat-romantische repertoire waarmee het Orkest van het Oosten onder Van Zweden faam had verworven.
De samenwerking pakte, zeker in het begin, wonderwel uit, maar na de bezuinigingen van Halbe Zijlstra koos Mannak voor een aanpak die meer gebaseerd was op de successen met Jaap van Zweden dan een realistische, hoe pijnlijk voor het orkest ook, gericht op de toekomst.
Met alle gevolgen van dien
De blunder met de operaplannen, de naamsverandering gericht op torenhoge ambities en de verloren rechtszaken, het niet halen van onmogelijke doelen en een onafwendbaar faillissement – er is veel over geschreven.
Omdat verlies van het ‘exclusief’ eigen orkest door een fusie met het Gelders Orkest – ondanks alle voordelen voor beide orkesten – door beide provincies als totaal gezichtsverlies wordt ervaren, kwam er een reddingsboei.
Het lijkt verrassend dat Jan Willem de Vriend zijn vrijwillige vertrek aankondigt uitgerekend op het moment dat dankzij provincie Overijssel het orkest in elk geval voorlopig is gered, maar dat is het niet. Zo was hij nauw betrokken bij het beleid van Harm Mannak, al ontkende hij dat even gemakkelijk. Maar het slecht doordachte en richting Reisopera zeer vijandige plan zorgde er wel voor dat het onwaarschijnlijk is dat De Vriend ooit nog een opera bij de Reisopera kan dirigeren. Best lastig, als zowel gemeente, provincie en rijk inzetten op nauwere samenwerking tussen de culturele instellingen in Enschede.
Cd-opnames kan hij bij het Orkest van het Oosten ook vergeten – wat is dat toch, dat elke dirigent, bij welk orkest dan ook, voor de zoveelste maal een Brahms- of Beethovencyclus wil opnemen? – en optreden in schoolhallen is natuurlijk ook weinig aanlokkelijk.
Nog dodelijker is dat in de nieuwe plannen zijn functie als artistiek leider van het orkest flink beperkt wordt: om te kunnen overleven, zijn niet langer de artistieke ambities van de chef leidend, maar op de eerste plaats de beschikbare bezetting. Voeg daarbij dat De Vriend ook niet bepaald voor een grijpstuiver leiding geeft en de conclusie is duidelijk: orkest en dirigent zijn beter af zonder elkaar.
In Overijssel loopt geen Van Zweden rond
Over de kwaliteiten van De Vriend als dirigent zijn de meningen verdeeld, en vooral de laatste twee jaren wisselde hij goede met middelmatige concerten af, maar dat hij als weinig anderen met name in populaire televisieprogramma’s zijn orkest en klassieke muziek in het algemeen onder de aandacht van een groot publiek weet te brengen, staat vast – zelfs al slaat hij in zijn enthousiasme af en toe door. In die rol was hij van groot belang voor het Orkest van het Oosten, en daarin is hij lastig te vervangen. En gezien de beperkte artistieke vrijheid, zal een nieuwe chef-dirigent geen grote naam zijn. Als er al een nieuwe chef-dirigent komt. Vermoedelijk zal worden gekozen voor vele gastdirigenten, passend binnen de beperkte programmering, met de focus op Overijssel.
En daar loopt geen Jaap van Zweden rond.
Wie daar uitgerekend wél was op de dag dat het grote nieuws wereldkundig werd? Ed Spanjaard. Samen met het orkest dat eindelijk weer gewoon Orkest van het Oosten heet, feliciteerde hij Jaap van Zweden meteen. Onderstaand filmpje is aandoenlijk gespeeld spontaan, maar de felicitaties zijn oprecht en terecht.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
