Ariadne auf Naxos van de Nederlandse Reisopera schrijft geschiedenis.

Menig regisseur zit met de handen in het haar bij Strauss’ Ariadne auf Naxos. Verwonderlijk is dat niet. In de proloog, van zo’n drie kwartier, krijgt de componist via de ‘Haushoffmeister’ van de rijkste man van Wenen te horen dat hij geacht wordt zijn opera buffa gelijktijdig te brengen met de opera seria van de commedia dell’arte-achtige dansgroep van Zerbinetta. Dan is het pauze. En pas ná de pauze volgt de eigenlijke opera. De beide werelden blijven grotendeels gescheiden. Stond de componist in de proloog nog centraal, in het eigenlijke stuk schittert hij door afwezigheid, evenals de Haushoffmeister.  En die rijkste man van Wenen? Hoe zeer zijn invloed ook doorklinkt, zien doen we hem nooit. Dramaturgisch een ramp.

En daarmee is het nog niet gedaan: De rol van de componist dient gezongen te worden door een vrouw; de rol van de Haushoffmeister is een spreekrol; het libretto bevat onmogelijke, en vaak niet synchroon met de muziek lopende regieaanwijzingen; de orkestbezetting is weliswaar klein, maar zéér ongebruikelijk; en zowel burleske en pseudo neoklassieke, als welhaast Wagneriaanse Tristan und Isolde-achtige klanken wisselen elkaar af… En dan is er nog de 10 minuten durende coloratura aria voor Zerbinetta, die de Koningin van de Nacht uit Mozarts Die Zauberflöte beslist naar de kroon steekt.

Een serieus liflafje

Hoe dit op te lossen? Regisseurs die de makkelijke weg kiezen zullen misschien de komische elementen uitvergroten en het slotduet zien als een overwinning van de ‘echte’ opera op het lage vermaak. Dirigenten zouden wellicht de verschillen in de muzikale werelden lekker dik kunnen aanzetten.  Maar: zowel Strauss als zijn librettist Hugo von Hofmannstahl zagen, ondanks vele moeilijkheden en onderlinge conflicten, Ariadne auf Naxos, wel als een serieus liflafje.

Hoewel het lijkt alsof Strauss twee strikt gescheiden muzikale werelden tegenover elkaar zet, is dat als je de partituur erbij pakt allerminst het geval. Meer en meer vallen beide samen in de orkestratie, en al ruim voor het glorieuze slot komen ze veelvuldig samen in hetzelfde akkoord. Het is verbluffend hoe het het Noord Nederlands Orkest, onder leiding van Antonino Fogliani, lukt juist dàt te laten horen. Hier wordt geen makkelijke weg gekozen. Aanvankelijk misschien nog wat hoekig en abrupt, maar dan, tijdens de scène waarin de componist en Zerbinetta elkaar vinden, gebeurt er iets magisch, zowel op het toneel als in de orkestbak.

Bladgoud

Deze samensmelting van ogenschijnlijk totaal verschillende werelden vormt de basis voor de uiterst muzikale regie van Laurence Dale – zelf gevierd zanger én dirigent. Hij wordt daarbij geholpen door het fenomenale decor van Gary McCann; een majestueuze kunstgalerie van de rijkste man van Wenen, met grote bustes van Griekse goden. Dat het bladgoud waarmee ze zijn beschilderd er af lekt – symbool voor het vervagen van zowel hoog als laag – voorspelt het drama dat volgt én het goddelijke dat zich aan het eind van de opera aan iedereen openbaart.

Jonge God

Der Haushofmeister, in deze productie nu eens niet een rol van een acteur op leeftijd, maar van de jonge Stefan Kurt Reiter, toont zich letterlijk als jonge god aan de zijde van de (hier wel opgevoerde) rijkste man van Wenen (Hanz Timans). Sterker nog, na de pauze houden zij elkaars hand even vast en begeven zij zich beiden op de rots waar Ariadne volgens de mythe haar lot beklaagt. Een rots die hier niet alleen bewoond is door Echo en de nimfen, maar ook door allerhande dansers én de componist en Zerbinetta. Het geheel is adembenemend, niet in de laatste plaats door de prefect gecaste Karin Strobos (componist), Ariadne (Soojin Moon-Sebastian) en Jennifer France (Zerbinetta).

Op de ook wonderwel in het totaalconcept passende videoprojecties van Silbersatz Film zien we na een rustige zee letterlijk de kosmos opdoemen.

Prachtvondst

Het is een prachtvondst om na de pauze de componist bijna verliefd Ariadne’s aria te laten bekijken aan de rand van het speelvlak. Op het moment dat hij nog louter verliefd is op zijn eigen muziek, en zeker niet op de sopraan die tijdens de proloog nog met tenor ruziede over wie de meeste noten mag zingen. Om hem vervolgens pas ècht in vuur en vlam te tonen als Zerbinetta ‘Groβmächtige Prinzessin’ zingt – en hoe!

In een perfecte remake van de videoclip van Madonna’s Material girl, compleet met veren en de juiste poses en danspassen, wordt zij door de vier dansers op de rots gelift. Not done tijdens zo’n notoir moeilijke aria? “Als je elkaar volkomen vertrouwd dan is zo’n lift soepeler dan een ritje in een lift”, vertelde een danser me ooit.

Orgie

Wanneer Bacchus dan eindelijk arriveert en zijn liefde voor Ariadne uit, ontspint zich op de achtergrond een orgie die doet denken aan Wagner’s Venusberg uit Tannhäuser óf Queens clip bij I want to break free, terwijl tekst en muziek op de voorgrond juist een soort Wagner’s Fliegende Holländer blijven. Na alle water, vuur, lucht en sterren is de slotscène een bijkans kosmisch orgasme waarin we vaag, maar onmiskenbaar de buste van de aanstichter van dit alles herkennen.

Dale’s  Ariadne auf Naxos ontroert, grijpt naar de keel. “Om mensen te laten huilen, moet je ze eerst laten lachen”, leerde hij van Peter Brook. We zien het op deze avond. Hier wordt operageschiedenis geschreven.