Mirjam Koen, Adorno, waarom in godsnaam theater over Adorno?!

Beethoven en Bach brachten de ware muziek. Karl-Heinz Stockhausen de toekomst. De rest, van Beatles tot hoempa, was ‘jazz’, commercieel kapitalistisch en dus verderfelijk. Heel in het kort is dit waarvan we Theodor Adorno zouden moeten kennen. Paul R. Kooij speelt nu deze kunstfilosofische scherprechter in een voorstelling van Mirjam Koen. Net nu de mede op Adorno’s denken gebaseerde scheiding tussen hoge en lage kunst in het subsidiestelsel door onze eigen Raad voor Cultuur naar de prullenbak is verwezen.

Is dat toeval, Mirjam Koen, of voelde je het aankomen?

‘Het gekke is, Theodor Adorno krijgt de laatste tijd steeds meer aandacht. Zeker door de opkomst van het populisme en natuurlijk Donald Trump. Er is laatst ook een nieuwe biografie verschenen van Adorno. En de vragen die hij stelde zijn nu zeker weer actueel: hoeveel invloed heeft het kapitalisme op ons? Adorno heeft daar heel veel over geschreven.’

Studentenopstanden

‘Maar het is niet omdat hij nu in de mode is dat ik eraan ben begonnen, het is eerder andersom. Dat je opeens denkt: hé, zo vergeten is hij helemaal niet.’

Je maakt al heel lang theater. Het Onafhankelijk Toneel, dat enkele jaren geleden door een managementactie van de gemeente Rotterdam werd opgeheven, is gesticht in 1973, net toen Rotterdam alle klassieke kunst eruit gooide en vernieuwende kunst stimuleerde. Heeft Adorno je carrière bepaald?

‘Ik ben niet met Adorno opgevoed. Ik ben met dit onderwerp gekomen omdat ik al heel lang iets wilde maken over de studentenopstanden van achtenzestig. Er zijn heel veel dingen opengebroken. Het was echt een kantelpunt. Er is veel gelukt, en ook veel mislukt.

Maar er is nog andere aanleiding voor deze voorstelling. Ik hoorde de laatste jaren verhalen van componisten die vertelden dat ze het heel moeilijk hebben gehad omdat hun aanvragen werden afgewezen door commissies. Want in die muziekcommissies zaten alleen maar collega’s die seriële atonale muziek maakten. Zodra muziek harmonieus werd, mocht dat niet. Dat was not done. En dan komt Adorno weer om die hoek. Want die is de grondlegger van dat extreme en strenge afkaderen van de kunst tussen goed en slecht. Hij schiep nieuwe taboes.’

Genuanceerder

‘Ik vond dat raar, ik was het er niet mee eens. Dus ik wilde meer van die man weten. Toen heb ik eerst Doctor Faustus gelezen van Thomas Mann, omdat Adorno daar veel invloed op heeft gehad. Daarna ben ik Adorno zelf gaan lezen, en bleek het veel genuanceerder te liggen. Het is een heel interessante man, een heel scherp denker, maar behoorlijk moeilijk te doorgronden.’

‘Daarom werk ik ook samen met een filosoof, Dora Timmers, want die kan uitleggen wat er nu eigenlijk staat. Waar Adorno voor staat interesseert mij enorm, ook al heeft hij geen antwoorden. Uiteindelijk blijkt dat hij puur op basis van theorie heeft gekozen voor een tweedeling tussen autonome kunstmuziek en de rest, die hij schaarde onder de noemer ‘Jazz’. Ik vind dat belachelijk. Ik snap hem wel, maar ik vind het belachelijk.’

Pesten

‘Dus we zitten hem daar met de spelers ook ongelooflijk mee te pesten. We hebben bijvoorbeeld Roll Over Beethoven erin  gestopt, omdat Adorno voor zijn dood bezig was met een stuk over Beethoven die hij enorm waardeerde. Maar er zit dus ook een stukje Bach in. En popmuziek uit die tijd, maar dan wel de meer experimentele popmuziek, die hij niet kende, maar wel zou scharen onder de cultuurindustrie. Zoals Soft Machine.’

Hoe zat hij in elkaar, Adorno?

‘Hij is eigenlijk heel gepamperd opgegroeid. De Jodenvervolging en de holocaust hebben hem zo gechoqueerd, dat hij zijn leven in dienst stelde van het ageren tegen het fascisme. Hij zag mensen om zich heen vermoord en vernederd worden. Het was een heel kritisch mens, maar ook heel verontrust. Zo heeft hij de F-schaal uitgevonden, waaraan je de persoonlijkheidsstructuur van fascisten kunt afmeten. Feitelijk heeft hij iemand als Trump voorspeld.’

‘Hij zag geen ideologisch antwoord op het fascisme, alleen brokstukken, kleine beetjes waarheid, waar hij hoop uit putte. Hij hoopte dat mensen in zouden zien hoe gruwelijk de wereld was. Maar hij had geen eigen ideologie.’

Duivel

Mensen als Baudet vinden Adorno de duivel. Ze vinden hem zelfs de uitvinder van het door alt-rechts bedachte ‘Cultuurmarxisme’. Wat vind je daarvan?

‘Het cultuurmarxisme is een term die de huidige populisten hebben bedacht om mensen als Adorno verdacht te maken. Breivik was gemotiveerd tot zijn gruweldaad en massamoord door een boek dat de Frankfurter Schule in een kwaad daglicht stelde, want joods en marxistisch. Adorno stond voor het linkse kwaad. Ik vind het heel treurig hoe we nu weer zo tegenover elkaar staan. Er gebeuren enge dingen in de wereld.’

Hoe maak je daar theater van?

‘Ik maak het pas als ik weet wie Adorno gaat spelen. Ik denk altijd eerst vanuit de spelers. Dus het leek me fantastisch als Paul R Kooij het zou spelen. Ik heb vaker met hem gewerkt.’

‘Een andere aanleiding is de Busenattentat. De studenten in Frankfurt wilden in 1969 dat hij een activistische houding zou aannemen. Hij was een gevierd man, maar weigerde actie te voeren. Adorno deed niet mee aan geweld en bezettingen, maar werd gedwongen om aan zelfkritiek te doen door studenten en dat vond hij stalinistisch. Hij zag weer een nieuwe geweldspiraal opdoemen. Dat is hem niet in dank afgenomen.’

‘Hij heeft het natuurlijk ook niet handig aangepakt. Toen zijn instituut werd bezet haalde hij er de politie bij, omdat hij heel verontwaardigd was dat mensen zijn werkplek bezetten en dingen beschadigden. Dat vond hij huisvredebreuk. Ik denk dan: wees nou wijs, maar hij ging er tegenin. Hij wilde aan niets meedoen wat maar enigszins tot geweld zou kunnen leiden in een democratie.’

Anti-burgerlijk

‘Daarna werd hij steeds meer onder druk gezet, ook tijdens de colleges. Op een bepaald moment is door een aantal studentes een actie bedacht. Hij was heel erg gesteld op studentes. Dat was algemeen bekend. Hij was dan wel getrouwd met Gretel, een chemica, maar hij was ook de hele tijd verliefd. Hij was niet op seks belust, maar wel continu verliefd en had wel eens relaties, maar hij was daar heel open over. Daar heeft hij ook over geschreven. Gretel vond het prima, hij was heel antiburgerlijk.’

‘De studenten hebben hem daar toen op gepakt. Tijdens een college met duizend man zijn drie studentes naar voren gekomen in leren jassen. Ze gingen om hem heen dansen en toen ze hun jassen open deden bleken ze blote borsten te hebben. Iemand heeft dat gefotografeerd. Het was allemaal voorbereid en is daarna verkocht aan de krant.’

‘Hij was daardoor waanzinnig gechoqueerd, over de domheid en de platheid. Hij is vervolgens in een hele diepe depressie geraakt. Tijdens een vakantie, vijf maanden later, is hij overleden aan een hartinfarct.’

Kwetsbaar

‘Mijn voorstelling zoomt in op dat incident. Maar het stuk speelt zich af op de dag van zijn dood, waarop hij terugdenkt aan die gebeurtenis, en zijn leven.’

‘Paul Kooij kan dat hele kwetsbare spelen. Hij vond het heel leuk om dit te doen, want hij heeft dat nog nooit gedaan: een filosoof spelen. Dus wij hebben hem met heel veel kennis gevoerd, zodat hij zich daar echt in kon verdiepen. Tegenover Paul staan drie jonge vrouwen die hem dat trauma bijbrengen. Die worden gespeeld door jonge actrices die ook kunnen zingen. En we hebben een geluidskunstenaar die de muziek verzorgt. hij kan alles met  elektronica, maar beheerst ook veel akoestische instrumenten. Ik heb er heel veel plezier in om dat met elkaar te doen.’

Het Onafhankelijk Toneel, het gezelschap dat je samen met Gerrit Timmers en Ton Lutgerink hebt opgericht, moet het nu doen met weinig tot geen geld. Binnenkort is het huis waar jullie tijdelijk onderdak hadden ook weer weg. Het leven is hard, terwijl de kwaliteit van je werk onverminderd hoog is, en ook goed gewaardeerd wordt in de pers. Het is best wel ironisch dat jullie als vernieuwers van destijds nu aan de kant staan.

‘Ja, such is life, zeg ik dan. We hebben heel hard gewerkt en heel veel plezier gehad. Tot dat we te maken kregen met een verandermanager die van niets wist en een wethouder die nog nooit in ons theater was geweest. Niemand van de gemeente stak een hand naar ons uit. Ik ben er soms heel woedend over, maar ik heb geen zin om verbitterd te raken. Ik zou wel heel blij zijn als we nog een kans kregen. Er zijn nog zoveel plannen, we hebben nog zoveel jonge makers die met ons aan de slag willen!’