Mensen willen niet meer als speelgoed worden gezien. We kunnen er niet om heen. Musea kunnen er niet om heen.

Op zoek naar waar ik voor sta en welke weg ik moet bewandelen, stuit ik keer op keer op feiten die me verwarren en verbazen. Ik leef in een land waar slechts één enkele vrouw in De Volkskrant top tien van meest invloedrijke personen staat – op de tiende plaats, dan wel. Slechts drie van de honderd jonge Nederlandse miljonairs uit de Quote 100 zijn vrouw. Zij verdienen zonder uitzondering die plek door het tonen van hun lichaam.

Ik leef in een wereld waarin veertig procent van de meisjes van dertien jaar onzeker is over hun uiterlijk. En dat getal is uitgegroeid tot zeventig procent wanneer ze zeventien zijn. Eén op de drie vrouwen ouder dan dertien leeft met een eetstoornis. Media worden nog altijd gedomineerd door graatmagere, perfecte modellen. En een nieuwslezeres op tv wordt voortdurend afgerekend op wat ze draagt, terwijl haar mannelijke collega wordt afgerekend op wat hij zegt.

Jappenkamp

Ik leef in een wereld waarin vrouwen die hun macht willen tonen, dat doen door in de voetsporen van een man te treden. Soms wel heel letterlijk, zoals op de nieuwe versie van De Nachtwacht met Neelie Kroes als kapitein Banning Cocq. Een wereld waarin vrouwen tijdens hun leven opgeteld meer geld uitgeven aan cosmetica en persoonlijke verzorging dan aan hun studie.

Maar er is ook die andere kant. Ik leef ook in een wereld waarin een vrouw – slechts een meisje nog- in de lente van 1946 met een koffertje zomerkleren in haar hand in de haven van Rotterdam aankwam, haar voeten voor het eerst op Nederlandse bodem. Alleen haar zusje nam ze met haar mee uit Indië. Haar moeder moest ze achterlaten, overleden aan de gevolgen van het Jappenkamp.

Meisjes zijn niet langer het zwakke geslacht

Met opgeheven hoofd schreef ze zich in bij een opleiding tot verpleegster. Ook nadat ze twee kinderen kreeg, bleef ze werken. Eerst in het ziekenhuis, later als lerares. Ook als de klasgenootjes van haar dochter niet bij haar thuis mochten komen spelen omdat ze ‘een zwartje’ was, hield ze het hoofd omhoog. Ook als de andere moeders haar beschimpten omdat ze niet met een kopje thee op de kinderen wachtte wanneer ze thuis kwamen uit school, hield ze het hoofd omhoog. Deze vrouw is nu 94. Die vrouw is mijn oma.

Mijn oma was de uitzondering, maar nu is ze de regel. Meisjes zijn niet langer het zwakke geslacht. Volgens een artikel uit De Standaard van juni vorig jaar met de sprekende titel ‘Mannen aan de afgrond’ zijn meisjes vandaag slimmer en verantwoordelijker dan mannen, behalen zij vaker een diploma en tonen zij meer verantwoordelijkheidsgevoel. Ze zijn bovendien minder verslavingsgevoelig en raken minder vaak betrokken bij een ongeval, waardoor ze een langere levensverwachting hebben.

#Metoo

Er is een kentering gaande in de wereld. Vrouwen – en ook steeds meer mannen – bevragen de manier waarop wij naar vrouwen kijken. In oktober 2017 werd de wereld opgeschud door een twee simpele woorden: Me Too.

Wie ‘hashtag’ MeToo plaatst, geeft aan met seksuele intimidatie of aanranding te maken hebben gehad. Misschien wel voor het eerst in de geschiedenis steken vrouwen – maar ook mannen – hun hand op: MeToo, ik ook. Niet alleen verlossen de slachtoffers van seksuele intimidatie zichzelf van de schaamte die lange tijd kleefde aan dit soort zaken, maar het is ook vooral een statement: de maatschappij moet veranderen.

We leven in een wereld waar we het acceptabel vinden dat een vrijpartij voor een vrouw eindigt in tranen. Waar mensen zich afvragen waarom een vrouw niet gewoon vertrekt, wanneer een man haar niet goed behandelt. De waarheid is, dat vrouwen worden opgevoed met het idee dat pijn een geaccepteerd en niet te vermijden onderdeel van het leven is. Vanaf het moment dat zij geboren is, wordt haar verteld dat ze vooral mooi moet zijn. En mooi zijn, is pijn lijden. Van de eerste vlechten in de haren tot 9 centimeter hoge hakken: mooi zijn is pijn lijden.

Pijnloze seks

Laten we het hebben over vrouwen en pijn. Uit onderzoek blijkt dat 30% van de vrouwen pijn heeft bij het vrijen, en een groot deel van deze vrouwen vertelt dat niet aan haar partner. ‘Goede seks’ betekent voor een vrouw ‘pijnloze seks’, waar het voor mannen gaat over hoe bevredigend de seks is. Naar erectieproblemen zijn 1.954 onderzoeken gedaan. Naar de pijn die vrouwen ervaren tijdens het vrijen, slechts 43.

Pijn, vernedering en schaamte zijn niet langer geaccepteerde zaken die simpelweg bij het vrouw zijn horen. De hashtag #MeToo kreeg populariteit nadat Hollywood-producent Harvey Weinstein van seksuele intimidatie was beticht door verschillende vrouwen. Nu, een jaar later, wordt de term ook gebruikt om andere zaken die met seksuele intimidatie en/of machtsmisbruik te maken hebben, een gezicht te geven. Zo werd de term gebruikt door Léon Hanssen in een artikel in Trouw van 3 februari 2018, waarin Hanssen de museumwereld oproept om de discussie aan te gaan over naakt in de kunst. Sandra Smallenburg deed hetzelfde in de NRC met het steengoede artikel “Moeten vieze mannen weg het museum? #ArtToo: Nieuwe preutsheid.”

Het gaat niet over preutsheid

Maar Sandra heeft het mis: dit – wat ik hier vertel – gaat niet over preutsheid. Het probleem zit hem niet in het tonen van het menselijk lichaam. Censuur betekent zoveel als: je moet je schamen voor je lichaam. Of, misschien nog wel erger – erotiek en seksualiteit zijn voorbehouden aan vieze mannetjes. Het naakte lijf is deel van het leven, net als seks. Maar dan wel naar de zin van beide partijen. Als kunst de vrije zone is waarin juist alles bevraagd mag worden – kan nog altijd zijn dat we de uitkomst van die bevraging niet in de publieke ruimte willen tonen.

Laten we wat voorbeelden noemen. Dit prachtige werk van Bernini kan je vinden in de Galleria Borghese. Het is misschien wel het meest indrukwekkende, adembenemende sculptuur dat ik ooit gezien heb. Kijk hoe Pluto’s ferme grip op de spartelende Proserpina zichtbaar is in het marmer, zo levensecht. Haar doodsangst, zijn vastberadenheid. Duizenden mensen bezoeken de Galleria Borghese en vergapen zich aan dit beeld. De lichtval, het koele marmer, de levensechte gezichtsuitdrukking.

Dan de titel: Ratto de Proserpina, De verkrachting van Proserpina. Pluto wilde het jonge meisje Proserpina bezitten, en haar meenemen naar de onderwereld. Proserpina verzette zich, maar is kansloos.

Slachtofferschuld

Verkrachtingen in de kunst, dat is niet zo uitzonderlijk als je misschien denkt. Medusa, een afzichtelijke vrouw met slangen op haar hoofd, die mannen in steen kon veranderen door een blik op hen te werpen. De meeste mensen weten niet waarom Medusa zo’n lelijkerd is. Volgens de legende was een priesteres in de tempel van de godin Athene, beroemd om haar schoonheid. Medusa had een eed gezworen dat ze altijd maagd zou blijven om zo een symbool van puurheid te zijn, een voorbeeld voor het volk. Maar daar stak de God van de zee, Poseidon, een stokje voor.  Hij verkrachtte Medusa in de tempel van Athene.

Medusa verloor hiermee niet alleen haar functie als priesteres maar ook haar recht om te trouwen. Een vrouw – zo blijkt hier wel uit – was bezit. Athena straft Medusa nadat ze hoorde wat er was gebeurd, door haar naar een eiland te verbannen, haar haar in slangen te veranderen en haar gezicht zo onaantrekkelijk te maken dat zij iedereen die naar haar kijkt in steen verandert. Ze is geïsoleerd en verbannen uit de maatschappij. Zij is de schuldige. En wat denk je dat Poseidon voor een straf krijgt opgelegd? Niets. Hij is een machtige man, en daarom wordt er van hem verwacht dat hij alles neemt wat hij begeert.

Verzwegen

Uit het voorbeeld van Medusa en Proserpina blijkt wel dat de Griekse mythologie doorspekt is van verkrachtingsverhalen. De Griekse mythologie, de bakermat van onze Westerse maatschappij. Schilderijen met deze thema’s zijn zo populair in de Westerse kunstgeschiedenis, dat er zelfs een begrip voor bestaat: heroïsche verkrachtingen.

Deze kunstwerken geven een bijna romantisch beeld van deze vreselijke gebeurtenissen. In dit voorbeeld van Rubens – nog zo’n verhaal uit de Griekse mythologie – lijkt het op het eerste gezicht alsof de heren een uit de hand gelopen spelletje tikkertje spelen. Of stellen ze de dames gerust, geschrokken van de steigerende paarden? Zelfs het Engeltje lijkt geen problemen te hebben met het feit dat twee poedelnaakte dames worden meegesleurd op woeste paarden.

In Griekse mythologie is de uitkomst van een verkrachtingszaak vaak alleen nadelig voor de vrouw: victim blaming, noemen we dat tegenwoordig. Dezelfde thema’s spelen ook in verkrachtingszaken van vandaag de dag. Elke keer dat een slachtoffer van een verkrachting wordt gevraagd: ‘Waarom was je jurk zo kort?’ of ‘waarom ben je met hem mee naar huis gegaan?’ doen we hetzelfde als we die arme Medusa aandeden in deze Griekse mythe.

Verkrachtingen keuren we af, zonder twijfel. Maar, moeten we heftige scènes die we moreel afkeuren uit het museum verwijderen? Ik vind van niet. Het gaat er om wat voor context er wordt gegeven bij het werk. Musea kiezen er vaak voor om te praten over de virtuositeit van de kunstenaar, de lichtval, de stofuitdrukking en misschien wat context over de opdrachtgever. Maar hoeveel musea gaan in op de heftigheid van de voorstelling? Hoeveel musea gaan in op de seksuele spanning die er in dit werk zit? De lustgevoelens voor het jonge meisje, die Bernini probeert op te roepen? Juist ja. Daar branden we onze handen liever niet aan.

Onschuldig naakt

Maar hoe zit het met ‘onschuldige’ naakten in de kunst? Verkrachtingen zijn één ding, daar vinden de meeste van ons nog wel iets van. Maar hoe zit het met al die blote lijven, voor ons uitgestald als krokante koekjes op een schaal?

De discussie over hoe wij tegen vrouwen in de kunst kijken, is niet nieuw. De Britse criticus John Berger opende in 1972 al het debat over onze kijk op kunst met ‘Ways of Seeing’, een serie op de BBC. Hij schreef: ‘Een vrouw is altijd in gezelschap van anderen, zelfs wanneer zij alleen is, door haar eigen idee van haarzelf. Wanneer ze door een kamer loopt en huilt om haar dode vader, kan ze niet anders dan zichzelf voorstellen terwijl ze loopt en huilt. Ze wordt vanaf haar vroegste jeugd al geleerd om alles wat ze ziet en doet te observeren, want hoe zij op anderen overkomt – en vooral hoe zij overkomt op mannen – is van levensbelang voor onze definitie van een geslaagd leven.’

John Berger deed al een goede poging om het publiek bewust te maken van de verhalen achter de kunst, en niet alleen te kijken naar de schoonheid van wat voor ons hangt. In de laatste aflevering van ‘Ways of seeing’, beschrijft Berger hoe de godin in de kunst is vervangen door de modellen in hedendaagse reclame, zoals je op dit voorbeeld kunt zien.

Doelgroep

Wanneer je denkt dat deze reclames voor mannen zijn bedoeld, heb je het mis. Reclame vertelt ons dat je – door een product te kopen – kunt transformeren in de personen die al getransformeerd zijn – de reclameheldinnen. Dit zijn de mensen waar we ons mee meten en waarmee we ons willen omringen. Een vrouw in lingerie wordt begeerd door mannen en met afgunst bekeken door vrouwen. Glamour, jaloezie en ‘kijken’ – dat is waar onze hele mode en social media obsessie om draait. Victoria’s angels belichamen de ultieme fantasie, en de jaarlijkse catwalk show wordt door miljoenen mensen wereldwijd bekeken, waarvan het merendeel vrouw is. Hun boodschap is: door deze producten aan te kopen, kan je transformeren. Met hun verende pas op de catwalk lijken de Angels een stuk passiever dan de naakten in de schilderkunst, maar de impact is hetzelfde: zij bestaan om verlangen op te wekken, de vleesgeworden perfectie.

Terug naar de schilderkunst. “Je schildert een naakte vrouw omdat je ervan geniet om naar haar te kijken. Beeld een spiegel in haar hand af en je noemt het schilderij ‘Vanitas’, waarmee je de vrouw veroordeelt wier naaktheid je voor je eigen plezier hebt afgebeeld.” – John Berger, Ways of Seeing (1972)

In deze quote beschrijft John Berger de dubbele standaard waarmee wij naar vrouwen kijken. Het prachtige vrouwenlichaam op dit schilderij van Albert Penot – de perfecte ronde billen, de kwetsbare voetzolen, haar gezicht verborgen – is overgeleverd aan onze blikken. Kijken is niet onschuldig. Door ervoor te kiezen om onze ogen op haar te laten rusten, worden wij voyeurs. Zij is het onderwerp van onze lustige blikken. Maar de appel in haar rechterhand – nog net zichtbaar boven haar hoofd – en de titel van dit werk ‘De dochter van Eva’ maken haar tot het onderwerp van de schuld. Eva: de verleidster die Adam tot zonde aanzette en waardoor wij nu op deze aarde moeten lijden. Zij is de bron van het kwaad, de slechte invloed.

Erfzonde

De erfzonde vormt een rode draad in de Westerse geschiedenis – waarmee de schuldvraag bij onzedelijke handelingen vaak wordt omgedraaid. De verleiding van de vrouw is zo groot, daar kan een man onmogelijk ‘nee’ tegen zeggen, wordt vaak beweerd. De titel van het werk ‘Dochter van Eva’, verwijst naar deze erfzonde. Alle vrouwen zijn in potentie verleidsters, erop uit om onschuldige mannen gek te maken van verlangen. In plaats van een spiegel geeft Penot zijn model een appel in de hand, en veroordeelt zo de vrouw wier naakte lichaam hij schilderde voor zijn eigen plezier.

Het vrouwelijk naakt in westerse kunst – haarloos, voluptueus, blanke huid en zo gaaf als een parel – is altijd bedoeld geweest om een mannelijke seksuele lust te voeden. Deze vrouwen hebben geen eigen behoeftes. Ze zijn gemaakt om naar te kijken, zo afgebeeld dat zij het beste zichtbaar zijn voor hun mannelijke toeschouwer, klaar om geconsumeerd te worden.

Male gaze

Dat de ‘mannelijke blik’ of ‘male-gaze’ – waarmee dit fenomeen wordt aangeduid – niet alleen beperkt is tot de vrouw, is goed terug te zien in de kunst van Meerman. Tot enkele decennia geleden werd het mannelijk geslachtsdeel niet of nauwelijks afgebeeld in de kunst, met als uitzondering dat van baby Jezus. De afgelopen decennia is hier verandering in gekomen, mede dankzij de groeiende acceptatie van homoseksualiteit in het straatbeeld.

Dit werk van Bas Meerman is hier een goed voorbeeld van. Deze man staart schijnbaar onbewogen in onze richting, de handen losjes op de heupen, z’n geslacht prominent aanwezig. Wanneer hij hier in werkelijkheid naakt voor ons zou staan, zouden we dan net zo uitgebreid naar hem hebben gekeken? Waarschijnlijk niet. Door een mens zo af te beelden, wordt het een lustobject– onafhankelijk van zijn geslacht.

Begrijp me niet verkeerd, dit verhaal wat ik hier doe, gaat niet over ‘de foute man’ of ‘de vieze man’. Het gaat zelfs niet over ‘foute of vieze kunst’. Het gaat erom dat we ons er bewust van zijn dat het afbeelden van mensen – en meer nog van naakte mensen – niet onschuldig is. Een vrouw afbeelden, is een vrouw bezitten. Zij wordt een object. Dat geldt ook voor een naakte man afbeelden – kijk naar het voorbeeld van Bas Meerman – maar door eeuwen van ongelijkheid in de machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen, is het juist het afbeelden van vrouwen op deze manier iets waar een groeiende groep mensen zich niet prettig over voelt.  En dat merken we.

Affaires

De Metropolitan Museum of Art in New York weigerde vorig jaar een schilderij van kunstenaar Balthus te verwijderen uit het museum, zelfs nadat 10.000 mensen binnen een week een petitie hadden ondertekend met dat doel. Het tachtig jaar oude kunstwerk zou – volgens de protestgroep – pedofilie stimuleren. Je zou kunnen denken dat dit een typisch voorbeeld van Amerikaanse, conservatieve preutsheid is.

Maar de keuze van de rechtbank in Almelo om het werk van kunstenaar Joep Gierveld – dat al sinds 1992 in de Almelose rechtbank hangt- te verwijderen, is reden om aan te nemen dat kunst in de openbare ruimte ook in Nederland ter discussie staat. Een klacht van een vrouw uit Hengelo was voor rechtbankpresident Bart van Meegen aanleiding om het schilderij ter verplaatsen naar een besloten deel van het gebouw.

Vera Bergkamp – D66-politica – vond het afgelopen 25 september genoeg reden om kamervragen te stellen over de vraag waarom het schilderij is verwijderd en vroeg zich af of de actie een aantasting is van de essentie van kunst.

Publieke ruimte

“Een aantasting van de essentie van kunst”, mooie zin, maar wat betekent het eigenlijk? Iets als: dat in kunst alles moet mogen en kunnen. Kunst wordt gezien als een vrijplaats waar grenzen op worden gezocht, en regels mogen overtreden. Dat klinkt leuk in theorie, maar in praktijk heeft dat wel een paar gevolgen.

In het geval van het schilderij in de rechtbank van Almelo gaat het om de publieke ruimte. Je kiest er niet voor om in de rechtbank te zijn, vaak moet je, of je nou wilt of niet. Wanneer je dan oog in oog komt te staan met een schilderij dat je doet denken aan het seksueel misbruik waar je slachtoffer van bent geworden, is dat ontzettend naar. Dat is anders in een museum, waar je bewust een kaartje van koopt en waarvan je mag verwachten dat er naakt te zien is.

Krampachtig

Het is makkelijk om de vrouw – die protest tegen dit werk aantekende – direct te veroordelen om haar verzoek om het werk te verwijderen. Vroeger was haar klacht waarschijnlijk weggewuifd. Zoals de broer van de kunstenaar – Joep Gierveld – zelf zegt: “De President van de Rechtbank – Drewes vond het prachtig. Net als Breitbarth, ook een van de bepalende mensen van destijds. Het zegt iets over onze maatschappij dat we opeens zo krampachtig doen over een geschilderde vrouwenborst.”

De maatschappij is door de komst van het internet drastisch veranderd. Eerst bepaalden de invloedrijke heren van de rechtbank wat er te zien was in het pand. Zij waren de autoriteit, het instituut. Net als het Museum in een instituut was, en de kerk. Maar door social media heeft iedereen een stem, en de instituten zijn niet langer de machtige bolwerken die geen verantwoording hoeven af te leggen.

Vermoeid

Hashtag #MeToo. Het is nu wel genoeg met dat ge-MeToo, klinkt het na een jaar vermoeid. Bedoeld wordt: kunnen we weer gewoon doen? Maar dat gaat niet. Want ‘gewoon’ was niet gewoon. De grootste gemene deler van de onder #MeToo opgedoken zedenzaken is het systematisch neerkijken op vrouwen. De mannen die zich aan hen vergrijpen, beschouwen hen op zijn best als begerenswaardig speelgoed. Hun gevoel telt niet mee, het bestaat niet.

Mensen willen niet meer als speelgoed worden gezien. We kunnen er niet om heen. Musea kunnen er niet om heen. Dus, ik nodig jullie uit om opnieuw te kijken naar al dat bloot in de schilderkunst. Al die naakte lijven, waar we niet meer van opkijken. Want het is een kwestie van tijd voordat er weer iemand op staat en zich uitspreekt om dit soort werk uit te bannen. Kijk en oordeel zelf.

Goed om te weten

De tentoonstelling #metoo? Naakt in de kunst is nog t/m 17 februari te zien in Museum No Hero in Delden. Inlichtingen.