Muziek vanuit woede en machteloosheid – Extra aandacht voor opzienbarende componist Georg Friedrich Haas in November Music

Vorig jaar baarde de Oostenrijker Georg Friedrich Haas opzien in het Holland Festival door openlijk te vertellen over zijn meester-slaaf-relatie met zijn echtgenote Mollena. Zo mogelijk nog opzienbarender was hun gezamenlijke productie Hyena. Mollena Williams-Haas vertelde een bloedstollend relaas over hoe zij afkickte van haar drankverslaving, haar man leverde de hypnotiserende muziek. Dit jaar is Haas een van de centrale componisten van November Music. Voor het festival schreef hij het gloednieuwe Solstices voor het Britse Riot Ensemble. Ook klinkt de Nederlandse première van zijn Negende Strijkkwartet.

In moderne-muziekkringen geldt Georg Friedrich Haas als een van de belangrijkste componisten van onze tijd. Bij het algemene publiek is hij echter nog altijd grotendeels onbekend – de openhartige ontboezemingen over zijn seksleven ten spijt. Toch leren gaandeweg steeds meer mensen zijn kleurrijke, iriserende composities te waarderen. Mede dankzij zijn ook hier te lande vaker uitgevoerde ensemblestuk in vain, dat deels in volledige duisternis wordt uitgevoerd.

Machteloosheid

Haas componeerde het in 2000 vanuit een gevoel van woede en machteloosheid. Zojuist was een regeringscoalitie gevormd tussen de extreemrechtse Freiheitliche Partei Österreichs en de Österreichische Volkspartei. In vain is geïnspireerd op de oneindige trappen in de litho Stijgen en dalen van Maurits Escher. Zoals de mensen doelloos rondjes lopen, cirkelt ook de muziek om haar eigen as. Een fraai symbool voor het vergeefse verzet tegen de verrechtsing van de maatschappij.

Sterk is ook hoe Haas verschillende klankwerelden op elkaar laat botsen tijdens de in het donker gespeelde passages. Harmonische, aangename akkoorden stuiten op angstaanjagende bouwsels van microtonen. Omdat deze tonen afwijken van de twaalf halve tonen van de gangbare toonladder klinken ze voor onze oren ‘vals’. De toch al dreigende sfeer wordt sterker wanneer het licht gedoofd wordt. Mét de musici daalt het publiek als het ware af in de ondoordringbare duisternis van het rechts-populisme.

Geen visuele prikkels

Bijkomend effect is dat je muziek veel intenser ervaart als je niet wordt afgeleid door visuele prikkels. Dit moge haaks staan op de trend om beelden en installatiekunst in te zetten, Haas spint er garen bij. Solstices en het Negende Strijkkwartet worden zelfs van begin tot eind in het gitzwarte donker uitgevoerd. Solstices ging afgelopen februari in première en kreeg lovende kritieken.

Een vleugel speelt de hoofdrol. Die staat in de zogenoemd ‘reine stemming’, wat betekent dat alle intervallen microtonaal zijn. De tien musici moeten intensief naar de piano en elkaar luisteren, om zonder enig visueel houvast te kunnen reageren. Het stuk opent met turbulente, verwrongen akkoorden van de piano, doorsneden met schelle uitroepen van trombone en andere blazers. De opwindende wervelingen zijn enigszins verwant aan in vain.

Na ongeveer vijf minuten schakelt Haas naar een lagere versnelling. De musici bouwen samenklanken van langgerekte lijnen, de piano plaatst losse tonen in de ruimte. Zo ontstaat een proces van diepgaand luisteren, waarin we bijna letterlijk de wonderlijke microtonale klankwereld worden ingezogen. Deze herinnert aan de minimalistische stukken die La Monte Young in de jaren zeventig in reine stemming componeerde.

Vertraagde dageraad

Haas verdeelde Solstices onder in segmenten, die hij zelf beschouwt als spelletjes en die worden geïntroduceerd door de pianist. De overige musici spelen uit het hoofd geleerde fragmenten, maar mogen deels ook improviseren. Samen werken ze toe naar een immense climax. Daarop voortbouwend houden ze naar het einde toe een akkoord bijna vijf minuten aan. Dan keert het licht geleidelijk terug; hoe sterker het licht, hoe zachter de muziek, waarna deze uitsterft in het niets.

‘Het was alsof de dageraad zich aankondigde, maar op een ondraaglijke manier door de muziek werd vertraagd’, schreef een criticus na de première. ‘De geest beweegt zich naar vreemde, soms sinistere plekken wanneer hij zo geïsoleerd in het donker wordt geplaatst.’ Een andere recensent repte simpelweg van een ‘onvergetelijke luisterervaring’. Solstices is hoe dan ook een belevenis.

Ook het Negende Strijkkwartet dat Haas in 2016 componeerde voor het Jack Quartet is microtonaal en wordt uitgevoerd bij gedoofd licht. In dit kwartet koppelt hij de buitengewone stemming aan zinderende spanningsbogen en een groot gevoel voor muzikaal drama. Het Italiaanse Quarteto Maurice staat garant voor een gloedvolle vertolking.

– Op naar Den Bosch dus!