Filmtheaters steunen Oekraïense vluchtelingen met hervertoning Donbass – Loznitsa’s absurde realiteit of verzameling stereotypen?

Koop een kaartje voor de film Donbass en steun daarmee de hulp aan vluchtelingen uit Oekraïne. Dat is de insteek waarmee de filmtheaters deze absurde tragedie met satirische trekken van Sergei Loznitsa opnieuw vertonen.

De desastreuze effecten van propaganda en manipulatie, zoals Loznitsa die onder meer tegenkwam op sociale media, waren een inspiratiebron voor deze verbeelding van de chaos. De chaos in de Donbas, het opstandige oostelijke deel van Oekraïne, wat het voorspel van de huidige oorlog was. Gedraaid met acteurs en inwoners van de regio, en in 2018 in Cannes bekroond als beste regie in de sectie Un certain regard.

Donbass is een van de vier speelfilms van Loznitsa, de Oekraïense filmmaker die vooral bekendheid verwierf met een groot aantal eigenzinnige documentaires. Ze vestigden zijn reputatie als belangrijk croniqueur van de Oost-Europese geschiedenis.

Van Maidan tot Donbass

Zo maakte hij in 2014 veel indruk met Maidan, zijn verslag van de protesten op het Maidanplein in Kiev. Harde confrontaties die het begin van de omwenteling in Oekraïne zouden zijn. Twee jaar later blikt hij met Austerlitz terug op de Holocaust. Hij stelde daarvoor zijn camera (Loznitsa hanteert die bij voorkeur zelf) op in voormalige concentratiekampen. In strakke, commentaarloze beelden legt hij vast hoe die plaatsen van verschrikking nu een soort toeristische attractie zijn. Fotomomentje bij ‘Arbeit macht frei’. Heel onwerkelijk.

Zijn collage van Sovjet-propaganda en archiefmateriaal State Funeral toont de geënsceneerde rouw na de dood van Stalin. Een blik op het fenomeen macht. Loznitsa’s meest recente documentaire is Mr. Landsbergis. Daarin ontmoeten we de man die in de jaren 1989-1991 een van de drijvende krachten was achter de onafhankelijkheidsbeweging van Litouwen. Diens herinneringen aan het uiteenvallen van de Sovjet-Unie tonen een andere Gorbatsjov dan we gewend waren.

Wrange absurditeit

Loznitsa’s ervaring als documentairemaker zie je ook wel terug in Donbass (2018). Door het vorm te geven als een mozaïek van min of meer losstaande gebeurtenissen oogt het als een verontrustende zwerftocht door een ontwrichte streek. Oekraïense soldaten, door Rusland gesteunde opstandelingen en criminele bendes bevechten elkaar. In een schuilkelder treffen we wanhopige burgers. Op de openbare weg is een bus met passagiers doelwit van een raketbeschieting. Zakenmensen worden afgeperst. Een gevangen genomen Oekraïener wordt door een toegestroomde menigte gelyncht terwijl elders een groteske bruiloft plaatsvindt. Het is overleven in een wereld vol corruptie en wetteloosheid. Ik zie een film waarin griezelig realisme, absurde tragiek, droog sarcasme en pikzwarte humor elkaar afwisselen.

Vervormd beeld

Het leverde Loznitsa al diverse festivalprijzen op. Maar ik ontdek dat je er ook anders naar kan kijken. Elena Rubashevska, een collega uit Kiev die ik vorig jaar ontmoette op een internationale bijeenkomst van filmcritici, laat me in een e-mail weten niet gelukkig te zijn met het door Loznitsa geschetste beeld. Volgens Rubashevska, die ook filmmaker is en oorspronkelijk uit de Donbas komt, krijgen we een ernstig vervormd beeld te zien. “Het schildert de bevolking af als domme en agressieve barbaren en versterkt daarmee gevaarlijke stereotypen en de verspreiding van haat.”

Zonder dieper op de politieke kwesties in te gaan wil ze graag benadrukken zelf de Donbas als onderdeel van Oekraïne te zien. “Het is een gebied met een eigen unieke geschiedenis, bepaald door het industrieel landschap en wat dat met zich meebrengt.” Ze ziet inwoners afkomstig uit allerlei landen en culturen, die voor vrede en tolerantie zijn. Dat perspectief hoopt Rubashevska te verduidelijken met haar eerste lange film Symphony of Donbas, die ze met steun van een Zweeds filmfonds aan het ontwikkelen is. Het moet een poëtische documentaire worden waarin ze op zoek gaat naar de identiteit en culturele betekenis van die regio.

Loznitsa

Maar wat je visie op Loznitsa’s Donbass ook is, de volledige opbrengst van de voorstellingen gaat naar Giro 999 van Stichting Vluchteling, voor hulp aan vluchtelingen uit Oekraïne.

Intussen heeft Sergei Loznitsa zelf de aandacht getrokken met een open brief waarmee hij zijn lidmaatschap van de European Film Academy opzegt. Heel verontwaardigd is hij namelijk over de slappe taal die de EFA hanteert bij haar steunbetuiging aan Oekraïense filmmakers. Volgens hem steken ze de kop in het zand.

Goed om te weten

Donbass is vanaf 3 maart weer te zien. Op moment van schrijven zijn vertoningen bevestigd in Alkmaar, Amsterdam, Arnhem, Bussum, Deventer, Eindhoven, ‘s-Hertogenbosch, Hilversum, Groningen, Maastricht, Rotterdam, Utrecht en Zaandam.

Voor meer informatie over de actie voor Oekraïne van Stichting Vluchteling: www.vluchteling.nl.