Feminisme gaat eigenlijk altijd over het innemen of terugwinnen van terrein. Terrein dat je niet gegund is of moest opgeven – alleen maar omdat je vrouw bent. Het vrouwelijk lichaam is zo’n terrein. Hoe haar lichaam oogt en wat het dient te doen en te voelen is — hoe gek het ook klinkt — onderwerp van debat. Laat ik dat duiden en nuanceren.
In de afgelopen weken ontstond er onder vrouwen een discussie naar aanleiding van de erotische film Babygirl van Halina Reijn. Of de film al dan niet feministisch is. De film, gemaakt door een vrouw, draait om een vrouwelijke ceo. Ze heeft een goed betaalde baan met macht en onderdanige seks met haar stagiair. Haar man weet haar niet tot het hoogtepunt te brengen, een dominante jonge god wel. Uit de reacties op de film bleek dat het als feministisch statement werd gezien dat Reijn de vrouw toont als lustvol wezen.
LUST
Ook in een hit onder vrouwen, het geestige All Fours van Miranda July, geniet de vrouwelijke (naamloze) hoofdpersoon van seks. Het boek handelt over een vrouw van 45 die in het voorstadium van de overgang zit. Ze verwacht dat ze minder sexy en aantrekkelijk gevonden zal worden en dat brengt een seksuele revival bij haar op gang. In een seksuele herbezinning laat het hoofdpersonage los wat in de beeldvorming als typisch vrouwelijke seks wordt gezien, namelijk behagend, gericht op verbinding en liefde. Seks waarbij de vrouw haar lichaam als smakelijk object al dan niet bewust inzet om tot die intimiteit te komen.
Haar ronde welvingen van bil, borstpartij en been, haar zachte, gladde huid en zoete geur. Bij veel vrouwen is zelfobjectivering onderdeel geworden van seksplezier. Al jong leren vrouwen — uit al die films, boeken, tijdschriften en talloze opmerkingen — dat ‘de man’ bepaalde lichaamsonderdelen als lustopwekkend ervaart. Nu de hoofdpersoon in All Fours denkt dat ze niet meer zo appetijtelijk is, krijgt haar seksualiteit een nieuwe dimensie. Wanneer ze het blote bovenlijf ziet van een jonge man met wie ze wandelt, brengt dat bij haar de ‘mannelijke’ seks van objectivering op gang. Terwijl ze fantaseert over wat dat smakelijke lichaam kan doen, raakt ze op drift. July beschrijft gloedvolle seks die getuigt van creativiteit, verbeeldingskracht en humor. Haar hoofdpersonage masturbeert erop los en minnespeelt volop met mensen van allerlei leeftijden en geslachten — aan werken komt ze niet meer toe. Een van de boodschappen in het boek is dat vrouwen zich willen verbinden met anderen, maar lust ook kunnen ervaren zonder die hang naar liefde. Al blijkt gaandeweg het verhaal dat dit niet helemaal lukt.
EVA’S ERFZONDE
Het tonen van vrouwen met zelfzuchtig seksueel plezier wordt als een feministisch statement gezien. Onze cultuur kent immers een lange geschiedenis van controle en onderdrukking van de vrouwelijke seksualiteit. Mannen vonden de lust van vrouwen zo bedreigend dat ze hele religies optuigden om haar vermeende seksuele drift in te dammen en te beheersen. Met de mythe van de vagina dentata (de vulva met tanden die mannen castreert) tot het scheppingsverhaal waarin Eva snoept van een sappige appel en vervolgens de hele erfzonde op haar schouders moet meezeulen; en dat terwijl ze slechts uit een rib van Adam voortkwam. Waarom is haar lust zo bedreigend? Nou, het lichaam van een vrouw dient de maatschappij. Ooh wee, als ze haar lichaam verliest aan promiscuïteit en lustigheid. Voor je het weet, weet je niet meer wie de vader is van haar vrucht en dan hebben we de poppen aan het dansen.
Voor de heersende macht (die al eeuwenlang in de handen van mannen ligt) werd het lichaam van de vrouw een politiek instrument en moesten de schoten van vrouwen van bovenaf bestuurd. Voor mannen werd seks een recht, voor vrouwen een plicht. Vrouw, wees vroom en dienstbaar. Die bemoeienis ging zover dat vrouwen sinds mensenheugenis moeten ervaren dat wat er in hun buik groeit wel hun verantwoordelijkheid is, maar ondertussen toch niet van hen is. De ontwikkelingen in de VS in de afgelopen jaren tonen hoe nauw de scheidslijn ligt tussen zelfbeschikking op dit vlak en politieke inmenging – en hoe snel het de verkeerde kant op rolt, een gevaarlijke ontwikkeling die ook Europa op dendert.
HET LICHAAM IS POLITIEK
Omdat het vrouwelijk lichaam politiek terrein is, is het terugwinnen van het lichaam een onderwerp voor vrouwelijke kunstenaars. Zo zag ik vorig jaar in Museum Arnhem een tentoonstelling met recente aankopen. Een zaal was gevuld met ‘feministische’ kunst. Ik zag werk met vrouwelijke lichamen, referenties naar baarmoeders en vulva’s. Het zijn beelden die ik al ken, met dat verschil dat het nu was gemaakt door vrouwelijke kunstenaars. Ik snap waar het vandaan komt, maar ik vind daar ook wat van. De kunstenaar is van sekse veranderd, maar de beeldvorming kantelt niet mee. Nog steeds wordt haar lichaam getoond als een dienstbaar object. Musea kiezen vaak juist dit soort kunst als ze vrouwelijke kunstenaars uitlichten.
Hoe zeer verlang ik naar de dag dat het bij een tentoonstelling van vrouwelijke kunstenaars niet draait om hun lichaam en wat dat lichaam doet en teweegbrengt. Helaas voelt het resetten van deze beeldvorming als ploeteren door de modder. De weg is lang en gaat in kleine stapjes.
BEN IK MOOI GENOEG?
In het verhaal van July werkt de hoofdpersoon zich op de sportschool uit de naad om te voorkomen dat haar ronde billen peervormig worden. Want alleen dan ben je in de ogen van de ander aantrekkelijk. In het echte leven zien we dat bij Babygirl terug. Hier speelt Hollywoodster Nicole Kidman de hoofdrol. De actrice is de vijftig ruimschoots gepasseerd maar heeft een jong ogend lichaam vanwege allerlei gladtrekkende ingrepen. En ze speelt een succesvolle vrouw van midden veertig die jonger oogt vanwege allerlei gladtrekkende ingrepen. Dat wringt. Meer Hollywoodactrices passen hun lichaam aan. Waarom vinden die actrices dat nodig? Verkopen deze actrices minder films als ze er leeftijdsconform uitzien? Waarom eigenlijk? Wat doet het met beeldvorming over ouder wordende vrouwen? En, in hoeverre kantelt Reijn met de keuze voor Kidman nou echt de beeldvorming? Uiteindelijk pikt ze er slechts een klein aspect van het te herwinnen terrein uit, op een manier die — niet toevallig — goed verkoopt: sex sells.
Oké – ik slik mijn teleurstelling weg – kleine stapjes.
EENDUIDIGE BEELDVORMING
Het doet me verdriet dat een vrouw in de beeldvorming nog zo vaak wordt gereduceerd tot haar lichaam. Hou toch eens op, denk ik dan, want hier herken ik me totaal niet in. Ik vind het fantastisch dat mijn lichaam een kind heeft gedragen. Ik koester het, maar ik bén niet alleen lichaam. In de buitenwereld wordt mijn lichaam gezien als ‘vrouwelijk lichaam’ met een eigen betekenis. Ik weet hoe het wordt beoordeeld: op aantrekkelijkheid, op nut. En ik ken de afrekening als die eigenschappen niet meer gelden—als vrouw van ‘zekere’ leeftijd. Maar voor mij persoonlijk is mijn lichaam alleen voor mij van belang. Of ik gezond ben, kan bewegen, maken, denken, kijken, zingen, leven.
Waarom zie ik zo weinig gelaagde vrouwen terug in onze culturele uitingen? Ze zijn er wel, maar mondjesmaat. Miranda July doet dat voor een deel, maar ik denk vooral ook aan auteurs als Elisabeth Strout, Rachel Cusk, Anne Enright en Alice Munroe. Al vertellen ze wel verhalen met thema’s waar vooral vrouwen zich in herkennen. De vrouwelijke personages hebben dromen, wensen, ambities en dadendrang. Ze zijn goed én fout, net als echte mensen. Als we over de seksekloof van verhalen kijken heeft een mannelijk hoofdpersoon vaker een meerduidig karakter. Zijn lichaam speelt nauwelijks een rol en je kunt je met het personage identificeren, ongeacht je sekse. Dit is een artistieke vrijheid die vrouwen ook meer mogen innemen, wat mij betreft.
Heb geduld, denk ik dan, kleine stapjes. Alleen verliezen die heel snel terrein. Een conservatieve wind hoeft maar even te waaien en we zijn weer terug bij af.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
