Satie in the supermarket

In de jaren zeventig bestormde Reinbert de Leeuw de populaire hitlijsten met plaatopnames van de vroege pianomuziek van Erik Satie. Hij wist met zijn ultratrage uitvoeringen van stukken als Gnossiennes and Gymnopédies precies de juiste snaar te raken. De elpees vlogen als zoete broodjes over de toonbank en werden bekroond met gouden en platina platen. Twee decennia later nam hij ze nogmaals op en dit seizoen toert hij er sinds jaren weer mee door het land. Vanavond 28 oktober speelt hij in het Muziekgebouw aan 't IJ, later in dit seizoen bezoekt hij o.a. Groningen, Nijmegen and Leiden.

De muziek van Satie werd in de jaren zestig vooral bekend dankzij de plaatopnames van de Italiaans-Franse pianist Aldo Ciccolini. De tegendraadse composities en eigenzinnige levenshouding van Satie sloten nauw aan bij de antiautoritaire mentaliteit van de protestgeneratie. Zijn ongecompliceerde noten en ludieke commentaren boden bovendien een welkom tegenwicht aan de dodelijke ernst van avant-gardisten als Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen.

Al snel gingen ook Nederlanders het werk van Satie promoten, zoals de pianist Polo de Haas, de zangeres Henriëtte Klautz, de kunstenaar Chaim Levano en de bioloog-schrijver Dick Hillenius. Ook Reinbert de Leeuw werpt zich al snel in de strijd, waarbij hij vriend en vijand verbluft door de aanwijzing “très lent” zeer letterlijk te nemen: zijn uitvoeringen duren soms wel twee keer zo lang als die van andere pianisten.

De Leeuws uiterst trage vertolkingen trekken de aandacht van Koert Stuyf en Ellen Edinoff, die naam hebben gemaakt met een soort ‘antidans’ à la Merce Cunningham. Begin jaren zeventig ontwerpt Stuyf enkele choreografieën op muziek van Satie, met Reinbert de Leeuw aan de piano. Tijdens een concert in 1972 wordt hij zelfs met vleugel en al naar de nok van Theater Carré gehesen, waar hij bijgelicht wordt door fietslampjes. Een jaar later speelt hij in Seesaw the Trois Sarabandes, terwijl Edinoff zich tergend langzaam van de ene kant van een wiebelige plank naar de andere beweegt. Het publiek is ademloos.

De Leeuw zegt hierover in Reinbert de Leeuw, man or melody: ‘Koert vond een perfecte combinatie met de muziek. Hij concentreerde zich op iets héél kleins maar met een enorme diepte en Ellen had zo’n waanzinnig talent, dat bracht iets magisch tot stand.’ De spraakmakende voorstellingen brengen de populariteit van Satie in een stroomversnelling. Een recensent schrijft in The Parool: ‘Zoals die Satie werd gespeeld door Reinbert de Leeuw zou ik er een plaat van willen hebben.’

De journalist wordt op zijn wenken bediend. Niet lang na zijn verzuchting start het zojuist door cabaretier Herman van Veen opgerichte label Harlekijn een driedelige platenreeks onder de even simpele als doeltreffende titel Satie, the Early Piano Works. De eerste elpee verschijnt in oktober 1975 en bevat onder andere Gnossiennes and Danses gothiques. Binnen enkele weken worden er duizenden exemplaren verkocht. De plaat wordt twee maanden later ook op gedraaid op popzender Hilversum 3 tijdens de Molukse treinkaping bij Wijster.

Hierna wordt de muziek van Satie schier onontkoombaar. Reinberts platen worden gedraaid bij de kapper, in de sauna, in massagesalons en zelfs in de supermarkt; ook worden ze veelvuldig gebruikt bij televisiedocumentaires. Zo worden Satie’s noten alsnog getransformeerd tot ‘musique d’ameublement’, muziek die zich niet opdringt maar als het ware onbewust wordt waargenomen.

Niet iedereen is overigens onder de indruk van het meditatieve spel van De Leeuw. Zo spreekt collega-pianist Ton Hartsuiker van ‘orakelachtige vertolkingen’ en ergert hij zich aan de ‘Satie-verheerlijking’. Ook journalist Jan Blokker hekelt het dwingende karakter van de Satie-rage. ‘Niet zodra heeft Reinbert de Leeuw Satie op de plaat gezet of het wereldje grijpt zijn kans. Satie, meneertje, dat is het. Platen, boeken, artikelen, televisie, radio en ga d’r maar aanstaan. Wat het nare daarbij is, dat is de slaafsheid, het niet nadenken, het stomme opvolgen en vooral de snelle gewenning.’

Hartsuiker en Blokker bleken roependen in de woestijn. De combi Reinbert-Satie trekt anno 2015 nog altijd volle zalen.

Op woensdag 4 november wijd ik Panorama de Leeuw XIII op de Concertzender geheel aan Satie.
In 2013 interviewde ik Reinbert de Leeuw over Satie voor VPRO Radio 4. Het gesprek werd gefilmd door Aad van Nieuwkerk: