Componist Brechtje: ‘De musici zijn de kern van het heelal’

‘Dankzij een radiopresentator vond mijn opa een ingang tot klassieke muziek. Met mijn nieuwe stuk baan ik op mijn beurt een weggetje naar hem.’ Donderdag 30 maart beleeft Elementen van Brechtje (1993) zijn wereldpremière in de vijfde aflevering van An Evening of Today in het Muziekgebouw aan ‘t IJ. In deze serie van het Nieuw Ensemble krijgen conservatoriumstudenten ruim baan. Naast Brechtje staan ook vijf andere aanstormende talenten op het programma. Ik sprak haar over de totstandkoming van haar stuk.

Rijp en groen

Wat maakt dit project voor jou bijzonder?

De combinatie van onervaren componisten die mogen werken met een ervaren ensemble. Het adagium was: doe alles wat je het allergaafste vindt. Dat wordt ook echt nageleefd, the sky is the limit. Alles mag, zowel vanuit het ensemble als vanuit het Muziekgebouw en het Korzo Theater in Den Haag, waar het concert herhaald wordt. Ik mag alle ruimtes gebruiken, tot aan de garderobe, de balkons en de foyers aan toe. En als er drie pauzes moeten komen dan mag ook dat. Natuurlijk moet het wel een beetje realistisch zijn, maar ik heb me helemaal niet geremd gevoeld. Ik voelde me juist aangespoord.

Wat betekent dat voor je nieuwe stuk?

Voor mij is het een samenkomst van dingen die ik de afgelopen jaren heb gedaan. Zo zet ik het Nieuw Ensemble samen op het toneel met mijn band Jerboah. Ik heb compleet uitgewerkte partijen gecomponeerd voor het ensemble en lead sheets voor mijn eigen club, zoals die in de jazz worden gebruikt. Daarop staan bijvoorbeeld aanwijzingen voor de groove en richtlijnen voor improvisatie. Het wordt een combinatie van heel verschillende muzikale stijlen.

Je stuk heet ‘Elementen’, vanwaar die titel?

Een bron van inspiratie was een gesprek met mijn opa twee jaar geleden. Hij kon nooit zoveel met klassieke muziek, vond die te abstract. Maar hij had net een uitzending gehoord op de radio, waarin de presentator beeldend had verteld over een bepaald muziekstuk. Hoe je aan het slot een zonsondergang hoorde en zelfs de vogels weg kon horen wegvliegen.

Weggetje naar opa

Door de woorden van die radiopresentator vond mijn grootvader een ingang in de klassieke muziek. Hij zei dat hij wel een stuk wilde over het ontstaan van het heelal, met name over de evolutie van de elementen. Dat leidde uiteindelijk tot Elementen, waarmee ik dan weer een weggetje naar mijn opa vind.

Hoe heb je dat idee vertaald naar muziek?

Ik heb het ontstaan van de elementen willen weergeven. Het heelal bestaat alleen maar uit elementen. Hoewel, dat is misschien iets te enthousiast uitgedrukt, dat zou opa niet goedkeuren. Er is immers ook veel vacuüm. Maar in ieder geval hebben atomen, ook wel elementen genoemd, een essentiële positie in het heelal. We kennen allemaal wel waterstof, helium, koolstof, zuurstof en stikstof, maar er zijn er nog veel meer.

Het begon echter met nog veel kleinere dingen, zoals quarks en gluonen. Toen het heelal ontstond was het heel klein. Het was bovendien ontzettend heet en zó vol dat het licht er niet in kon bewegen. Er ontstond geleidelijk een nieuwe situatie waardoor grotere elementen een kans kregen. Zo dijde de ruimte steeds verder uit, dat gaat nog altijd door. Ik heb geprobeerd die ontwikkeling muzikaal te illustreren, niet letterlijk te vertalen. Muziek is muziek tenslotte, ze blijft abstract. Ik verwacht echt niet dat mensen zeggen: ha, nu hoor ik waterstof! Dat is ook niet mijn bedoeling.

Was het lastig om voor zo’n bezetting te schrijven?

Niet echt. Ik heb de partijen gecomponeerd met de specifieke kwaliteiten van de afzonderlijke musici in gedachten. Dat doe ik eigenlijk altijd, voor welke bezetting ik ook schrijf. Dat maakt het heel persoonlijk, ik heb zelfs hun namen in de partituur opgenomen.

Artrock

Omdat ik de vrije hand kreeg dacht ik: ik trek alles uit de kast. Het was een grote stap om zoveel grootschaliger te componeren dan ik gewend ben. Elementen gaat 22 minuten duren. De combinatie van mijn artrockband Jerboah met het Nieuw Ensemble is voor mij nieuw. Wij spelen altijd versterkt, met een hoge energie, en combineren uitgeschreven materiaal met improvisatie. Het Nieuw Ensemble speelt van blad en akoestisch.

Vanwege hun bijzondere bezetting, met harp, gitaar en mandoline ben ik extra bewust omgegaan met de balans. Zeker de combinatie drumstel/mandoline is een uitdaging. En het is zo’n veelzijdige club! Veel musici spelen ook in het Atlas Ensemble en hebben ervaring met bijzondere, uitheemse instrumenten Zij kunnen simpelweg alles uitvoeren wat jij bedenkt.

Het mooie is bovendien dat ze actief meedenken. Ik had bijvoorbeeld een bepaalde figuur bedacht voor de mandoline. Na een week belt mandolinist Hans Wesseling: dat ene motiefje, hoe wil je dat hebben? Ik kan het uitvoeren met een Chinees eetstokje onder de snaar, dan klinkt het ongeveer zoals jij het wil, maar zachter. Ik kan het ook een octaaf lager spelen via de hammer-off-techniek, dan klinkt het harder. Weer een week later belde hij: ik heb precies gevonden wat je zoekt: ik doe het met een spijker!

Hoe wist hij welke klank jij in gedachten had?

Ik had hem een opname gestuurd van hoe ik wilde dat het zou klinken. Die had ik gemaakt op een gitaar, maar dat is een heel ander instrument. Gitaar, mandoline en harp zijn sowieso moeilijk, omdat het akkoordinstrumenten zijn. Ze staan redelijk op zichzelf en als je ze niet zelf bespeelt is het als een doolhof waarin je je weg moet vinden.

Een melodie-instrument is makkelijker. Voor die tokkelinstrumenten kun je al snel samenklanken bedenken die onmogelijk zijn. Gelukkig lijkt dat nu niet het geval, ik heb nog niets hoeven herschrijven.

Sterrenhemel

Ik vraag veel van de musici en heb ook nog eens een heel lichtplan gemaakt. Dat is technisch een pittige kluif. Er zijn vijftig losse lampjes, bediend door twintig vrijwilligers die rondom de musici staan opgesteld. Ik stel mij namelijk een omgeklapte sterrenhemel voor: de musici worden omgeven door het heelal.

Of, beter gezegd ze zijn de kern ervan. Het publiek verhuist naar de balkons en die hele opstelling moeten we in vijftien minuten voor elkaar krijgen. Dat was wel even schrikken voor het Muziekgebouw, want er zijn ook nog vijf andere stukken. Maar ze hebben het goedgekeurd.

Waar kijk je het meest naar uit?

Het te zien gebeuren, te ervaren hoe alle onderdelen in elkaar gaan klikken. Ik kan daar nu alleen maar naar gissen. Tijdens de eerste repetities heb ik nog niet voor grote verrassingen gestaan, maar straks staan er veertig mensen op het podium. Ik ben benieuwd of en hoe die spanningsboog gaat werken.