Arnold Schoenberg is dead, long live Arnold Schoenberg!

Vaak wordt Arnold Schönberg (1874-1951) ervan beschuldigd met zijn vernieuwingsdrang het publiek de zaal te hebben uitgejaagd. Zijn twaalftoonssysteem sloeg immers het fundament weg onder de tonaliteit, die de luisteraar eeuwenlang een veilige thuishaven had geboden. Beroofd van zijn houvast zou die de eigentijdse muziek voorgoed de rug hebben toegekeerd. Flauwekul, want niet alleen schreef Schönberg fantastische werken, maar ook blijft hij tot op vandaag publiek en componisten inspireren.

Donderdag 18 mei eert het Asko|Schönberg hem met een concert rond zijn Kammersymphonie nr. 1. Schönberg componeerde dit baanbrekende stuk in 1906, dat geldt als een sleutelstuk van de moderne muziek. Hij zette hierin de mogelijkheden van de klassieke tonaliteit nog eens op een rij, alvorens deze definitief te verlaten. Bovendien legde de bezetting van tien blazers en vijf strijkers – een symfonieorkest op zakformaat – de basis voor de later zo bloeiende ensemblecultuur. Met zijn lengte van 20 minuten heeft het stuk de vorm van een mini-symfonie.

[bol_product_links block_id=”bol_58fc8a44132ae_selected-products” products=”1000004001220677″ name=”schönberg” sub_id=”tha” link_color=”003399″ subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”CC3300″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FFFFFF” border_color=”D2D2D2″ width=”250″ cols=”1″ show_bol_logo=”0″ show_price=”1″ show_rating=”1″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]

Honderd jaar later is de geconcentreerde en gecomprimeerde Kammersymphonie nog altijd fris en overrompelend. De muziek beweegt zich op het breukvlak van tonale negentiende-eeuwse romantiek en atonaal twintigste-eeuwse expressionisme. Zij lijkt voortdurend uit haar voegen te barsten. Extreme dynamiek, rauwe uitroepen van het koper en nerveus door elkaar krioelende motieven jagen je de stuipen op het lijf. – Alsof Schönberg al de nakende verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog verklankte. Een indrukwekkende klassieker.

Cartooneske muziek

In 1992 liet de Amerikaan John Adams (1947) zich inspireren door dit iconische werk in zijn Chamber Symphony. In zijn opzwepende stuk paart hij een chromatische klankwereld aan cartooneske filmmuziek. Naar eigen zeggen ontstond het idee toen hij eens de partituur van Schönbergs Kammersymphonie bestudeerde. ‘Ondertussen zat mijn zeven jaar oude zoon Sam in de aangrenzende kamer tekenfilms te bekijken. De hyperactieve, agressieve en acrobatische muziek van de cartoons mengde zich in mijn hoofd met de muziek van Schönberg. Plotseling realiseerde ik me hoeveel deze twee tradities gemeen hadden.’

Ook jongere generaties vinden nog altijd inspiratie in het werk van Schönberg. Zoals Jan-Peter de Graaff, die geboren werd in 1992, het jaar waarin Adams zijn Chamber Symphony componeerde. Speciaal voor dit concert schreef hij Rimpelingen, voor cello en ensemble. De titel verwijst naar muzikale codes die klinken als kaatsende steentjes over een glad wateroppervlak. Deze zetten een spel van actie en reactie in gang tussen de solist en de overige musici.

At Rimpelingen haakt De Graaff zowel aan bij de twaalftoonsmuziek van Schönberg als bij de ritmische, virtuoze drive van Adams. Dit alles gekruid met, in zijn eigen woorden, ‘een snufje jazz, een aangenaam stravinskiaans pepertje, rustend binnen een zacht-impressionistisch landschap’.

Vreemde eend

Vreemde eend in deze modernemuziekbijt lijkt het Pianokwartet dat Gustav Mahler (1860-1911) in 1876 componeerde. Maar er is wel degelijk een relatie met Schönberg. ‘Ik begrijp uw muziek niet, maar ik ben oud en u bent jong, dus u heeft gelijk’, zei Mahler ooit tegen hem. Hij verdedigde Schönbergs muziek onvoorwaardelijk. Zo wees hij eens een sissende bezoeker terecht tijdens een concert met diens muziek. ‘Ik sis ook bij uw muziek’, zou de aangesprokene geantwoord hebben.

Schönberg moest aanvankelijk weinig van Mahlers stijl hebben, maar leerde deze gaandeweg toch waarderen. Hij maakte zelfs bijzonder geslaagde ensembleversies van diens liederencycli Lieder eines fahrenden Gesellen and Das Lied von der Erde. En daarmee is de cirkel rond. Mahlers zwelgend-romantische Pianokwartet illustreert perfect het decadente Weense fin-de-siècle waarvan Schönberg afscheid nam met zijn Kammersymphonie.