Why Sebastian Lelio does not give his trans film Una mujer fantástica an LGBT label

Nu genderkwesties volop in de belangstelling staan, komt Una mujer fantástica van de Chileense regisseur Sebastian Lelio precies op het goede moment. Een transfilm over de jonge transgendervrouw Marina die vecht om er te mogen zijn, een geweldige hoofdrol van transactrice Daniela Vega. Eigenlijk heb ik de term ’trans’ nu al drie keer te veel gebruikt. Want, zo blijkt al snel wanneer ik op het festival van Berlijn samen met nog enkele journalisten bij Lelio aan tafel schuif, de filmmaker heeft weinig op met het politiek correcte LHBT-hokje.

Want ook zonder dat expliciet te benoemen is Una mujer fantástica een meeslepend en met bravoure neergezet drama. De jonge, verliefde Marina ziet haar wereld instorten wanneer haar oudere minnaar Orlando (Francisco Reyes), die zijn echtgenote voor haar verlaten heeft, plotseling overlijdt. Nu moet ze, soms letterlijk, vechten met Orlando’s familie voor haar recht op rouw en verdriet. Haar recht om er te zijn.

Dat die familie en ook anderen – de politie behandelt haar direct als verdachte – weigeren haar als vrouw te zien maakt het drama niet wezenlijk anders, wel heftiger. Het is een storm die Marina bijna van de sokken blaast, zoals uitgebeeld in een prachtig surrealistisch moment. Een vrouw die in opstand komt, eerder liet Lelio al iets dergelijks zien in het geweldige Gloria. Opnieuw kiest hij van begin tot eind de kant van de hoofdpersoon. Door Marina zonder omhaal te laten zien zoals ze is en zoals ze wil zijn: een fantastische vrouw.

Het hart ontbrak

Maar trans-actrices zijn in de filmwereld nog tamelijk zeldzaam. Daarom vraag ik toch aan Lelio, die het scenario samen met Gonzalo Maza schreef, of hij van het begin af aan Daniela Vega al in het achterhoofd had.

“Ja en nee”, is het antwoord. Waarna hij uitlegt dat hij al een verhaal had over een plotseling verlies en een conflict met de familie voor hij Vega ontmoette. “Het geraamte was er al, maar het hart ontbrak.”

“We zochten nog naar een sterke hoofdpersoon en we vroegen ons af: ‘Waarom geen transgendervrouw?’ We zochten iemand die de film als het ware de energie van deze tijd zou kunnen geven.”

Daniela Vega

“Maar dat was allemaal nog veel te intellectueel en abstract. Dus stopten we met schrijven, en besloten we eerst allerlei mensen te ontmoeten, waaronder een aantal transvrouwen in de hoofdstad Santiago. Daar leerde ik Daniela Vega kennen. We hadden een klik en begonnen samen te werken.”

“Daniela studeerde zangkunst en was gewend om op het podium te staan, ook als theateractrice. Ik heb de indruk dat optreden een heel natuurlijk onderdeel van haar leven is. Ze is een kunstenaar en ik had het gevoel dat ik goed met haar zou kunnen samenwerken.”

“Stiekem wilde ik haar direct al in de film hebben, maar dat durfde ik nog niet te vragen. Dus was ze een paar maanden lang mijn adviseur, tot het duidelijk was dat ze de hoofdrol zou moeten spelen.”

“Ik bedoel, we hadden Marina ook door een actrice kunnen laten spelen, maar dat stuitte me tegen de borst. Dat deed me te veel denken aan de beginjaren van de cinema, toen zwarte mensen door geschminkte acteurs werden uitgebeeld.”

“Dus vroegen we Daniela, en ze accepteerde de rol.”

Nieuw terrein verkennen

“Daar kwam bij dat ik ook met de vormgeving van mijn film nieuw terrein wilde verkennen. Ik zocht een manier om verder te gaan dan het bitterzoete impressionisme van Gloria. Ook dat was een reden om met Daniela te werken. Ik geloof in het idee dat een film een liefdesrelatie is tussen camera en hoofdpersoon. Ik ben gewend om voorafgaand aan de opnamen heel veel met mijn acteurs te praten, samen uit te gaan, boeken en songs te delen. Net zo lang tot we precies weten wat we aan elkaar hebben en samen dat gevaarlijke gebied durven te betreden.”

“Tijdens de opnamen hoefde ik Daniela niet veel meer te vertellen. De film laat je naar haar kijken en kijken tot je je vooroordelen opzij zet en je uiteindelijk haar gevoelens deelt en haar kant kiest.”

“Haar personage is niet statisch en vastomschreven. Haar karakter leeft en vibreert en weigert zich in één woord vast te laten leggen. Dat wilde ik ook laten doorklinken in de vorm van de film. Het is een romance, een treurspel, een film over vernedering en wraak. Het is een karakterstudie met soms documentaire trekken, maar ook een liefdesverhaal waar een geest in voorkomt. Net als de hoofdpersoon laat de film zich niet vastleggen. Ook de film heeft een veranderende identiteit. Film en hoofdpersoon stuwen elkaar vooruit. Dat is de synergie die ik zoek.”

“In het Spaans gebruiken we hetzelfde woord voor ‘genre’ en ‘gender’. Una mujer fantástica is een transgenre-film over een transgendervrouw.”

Magische momenten

“Natuurlijk heb ik Boys Don’t Cry gezien. Ik was toen jong en het maakte veel indruk, maar nu heb ik er bij het draaien geen moment aan teruggedacht. De meeste transgender-films gaan over de transitie, maar Marina heeft die transitie al achter de rug. Dat gevecht heeft ze gewonnen. Nu komt er een ander gevecht. Marina is klaar voor de wereld, maar de wereld is nog niet klaar voor haar.”

Wat niet perse betekent dat Lelio zijn film gemaakt heeft als bijdrage aan de hedendaagse discussie over de rechten en discriminatie van mensen met een identiteit die afwijkt van de hetero-norm.

“Die specifieke discussie wilde ik buiten blijven. Louter door zijn bestaan draagt de film daar natuurlijk al aan bij, maar ik voelde geen behoefte om argumenten aan te voeren voor de rechten van transgenders. Het humanistisch perspectief is al genoeg.”

“Ik denk ook niet dat het de taak is van cinema om politiek te zijn. Politiek moet antwoorden geven, cinema moet vragen stellen. Cinema moet eerder het gevoel oproepen van een muziekstuk van Bach dan van een politieke agenda.”

Daarom houdt hij er ook niet van om er etiketten op te plakken.

LHBT als politiek instrument

“Etiketten zijn kleine doosjes die we gebruiken als intellectueel gereedschap en voor sociale controle. Wanneer je zegt ‘man’, ‘vrouw’ of ‘LHTB’ dan gebruik je woorden als politiek instrument. Ik probeer een manier te vinden om daaraan voorbij te gaan. Ik wil werken vanuit een standpunt dat meer open en complex is, waar die valse schijn van intellectuele hokjesmakerij niet nodig is. De film omhelst dat door niet zus of zo, maar gewoon zichzelf te zijn.”

Lelio daagt de geldende normen ook uit door de liefdesrelatie tussen Marina en Orlando, een oudere man met een goede baan, als iets volkomen vanzelfsprekends voor te stellen.

“Orlando is man die aan de klassieke hetero-norm voldoet. Je bent geneigd te denken dat zoiets nooit zou gebeuren, want de Chileense samenleving is nogal star. Die is sterk gesegmenteerd, zonder veel contact tussen de verschillende lagen. Bovenklasse mengt met bovenklasse, middenklasse met middenklasse. Er sijpelt niets door. En ja, wij wilden twee extremen met elkaar verbinden die doorgaans nooit met elkaar in contact komen. Ik wilde laten zien dat die liefde volstrekt legitiem is. Ik wil maken dat je je afvraagt of Marina aangewezen is op mensen die afwijken van de norm, of dat ze ook doodgewoon met een aardige, aantrekkelijke en algemeen geaccepteerde man als Orlando kan zijn.”

Want dat is misschien wel de grootste kracht van Una mujer fantástica, de manier waarop Marina met al haar verdriet, woede en levenskracht gewoon mag zijn wie ze is. Geen vertegenwoordiger van een gender, maar een persoon, een fantastische vrouw.