Sedje Hémon toverde muziek uit schilderijen

De naam van Sedje Hémon (1923-2011) zal niet bij iedereen onmiddellijk een belletje doen rinkelen. Zij was een van de eerste kunstenaars die multidisciplinair werkte, door composities te baseren op haar eigen schilderijen. Haar schilderij-partituren werden recent getoond tijdens Documenta 14 in Kassel en Athene, maar haar muziek is al bijna 4 decennia niet meer uitgevoerd. Het Haagse Ensemble Modelo62 zet Hémon opnieuw op de kaart met de productie Hidden Agreements. Deze gaat 3 mei in première in Theater Korzo en toert vervolgens door ons land.

Violist in Auschwitz

Sedje Hémon werd geboren in Rotterdam en begon al op haar derde te tekenen. Ze ontwikkelde een abstracte stijl die wordt gekenmerkt door stippen, lijnen en vlakken. Op haar achtste besloot ze spontaan beroepsviolist te worden toen ze de beroemde Nathan Milstein op de radio hoorde.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielp ze jongens naar Zwitserland te vluchten, maar ze werd verraden door haar buren. Ze overleefde Auschwitz door viool te spelen in het kamporkest. Haar gezondheid was echter zo aangetast dat ze daarna lange tijd in ziekenhuizen doorbracht. Daar bleef ze tekenen; het vioolspelen moest ze noodgedwongen opgeven. Op basis van haar eigen kwetsuren zou ze later een succesvolle methode ontwikkelen om RSI te bestrijden.

Muziek uit schilderij

Op advies van een medepatiënt bracht ze haar abstracte tekentechnieken over op doek. Al snel werd zij ontdekt en in 1955 kreeg ze een tentoonstelling in Parijs. Daar werden kunstkenners getroffen door de muziek die in haar schilderijen ‘verborgen’ zat. Hierdoor aangespoord besloot ze die verstopte klanken daadwerkelijk hoorbaar te maken. Daartoe ontwikkelde ze haar ‘Integratie Methode’.

Op transparant papier ontwierp ze een raster van toonhoogtes en toonduren. Dat legde ze op haar schilderijen, om zo de verscholen ‘muzikale data’ te extraheren. Vervolgens vertaalde ze het geheel naar een klinkende partituur. Deze techniek herinnert aan de met stippeltjes en lijntjes gevulde transparanten waarmee John Cage in dezelfde periode muziek creëerde. In ons land was Hémon vrij uniek.

Herprogrammering van het lichaam

Het initiatief voor Hidden Agreements kwam van beeldend kunstenaar Marianna Maruyama en componist Andrius Arutiunian. Samen met de Sedje Hémonstichting en Ensemble Modelo62 hopen zij de muziek van Hémon tot leven te brengen. Zij spelen drie van haar composities, waarvan er twee te beluisteren zijn op Soundcloud: Harmonie en Lignes Ondulatoires. Deze worden in een moderne context geplaatst met nieuwe werken geïnspireerd op haar artistieke ideeën.

Maruyama liet zich inspireren door Hémons RSI preventiecursus, een ‘herprogrammering van het lichaam’. Vanwege haar in het kamp opgelopen verwondingen kreeg Hémon een diep begrip van het lichaam in relatie tot muziekmaken. Ze leerde anderen pijn te verzachten en voorkomen door het lichaam op een optimale manier te gebruiken. Gefascineerd door de oefeningen van Hémon ontwikkelde Maruyama choreografische instructies voor de musici van Modelo62.

Website als interactieve partituur

Op zijn beurt heropent Andrius Arutiunian de virtual-realitywereld van Hémon. In 2007 – ze was al over de tachtig! – lanceerde zij een virtueel museum. Dit bestond uit fragmenten en vormen uit haar schilderij-partituren en was gevuld met haar kunstwerken en haar muziek. Arutiunian gebruikt de website van het museum als interactieve partituur.

Het virtual reality museum wordt geprojecteerd op een groot scherm achter de musici. Zij geven een muzikale interpretatie van de verschillende kamers, terwijl de dirigent door het museum ‘wandelt’. De trailer van het programma is bijzonder smaakmakend. Hij maakt bovendien pijnlijk duidelijk hoe onterecht het is dat we Hémons werk zo zelden horen en zien.

Helaas moet ik de première missen, maar gelukkig volgen er meer uitvoeringen van Hidden Agreements. Gaat dat zien, gaat dat horen!

Korzo 3 mei, 20.30 uur: Hidden Agreements. Info en kaarten hier

Ik sprak Sedje Hémon uitgebreid voor mijn biografie van Reinbert de Leeuw. Veel van haar wetenswaardigheden hebben het boek niet gehaald; ik hoop hieraan nog een apart blog te wijden.