Sexe explicite au cinéma, bon festival Cinema Erotica laisse un peu à désirer.

Le sexe, suggère-t-on parfois, est, avec la violence, l'un des moteurs du cinéma. Vu sous cet angle, il est en fait étrange que le sexe dans les films de cinéma soit si ambigu. Les histoires romantiques et les relations problématiques abondent, mais au bout du compte, seule une petite satisfaction visuelle suit la séduction. Les images de sexe réel sont si rares sur le grand écran qu'il y a invariablement un tollé lorsqu'un cinéaste enjambe une fois la pudibonderie.

Het is een intrigerend fenomeen, dat het breed uitpakkende Cinéma érotique een beetje heeft laten liggen. Een of twee sprekende voorbeelden van recente titels met expliciete seks hadden zeker niet misstaan.

Dan heb ik het niet over Fifty Shades of Grey (2015), al laat die populaire sm-fantasie wel goed zien hoe moeilijk het ligt. Schrijver E.L. James lag regelmatig in de clinch met regisseur Sam Taylor-Johnson over het openlijk tonen van seks. Zij wilde meer laten zien, Taylor-Johnson minder.

Een van de meest spraakmakende voorbeelden van de laatste jaren uit de arthouse-sector is L'amour (2015) van Gaspar Noé. Deze verklaarde in Cannes droogweg dat het nu eenmaal moeilijk is een film over seks te maken zonder geslachtsdelen te filmen. Dus opent hij L'amour maar meteen met een niets verhullende wederzijdse masturbatie waar menigeen het echt wel warm van kreeg.

Pizzaseks

Twee jaar daarvoor doken er, al dan niet toevallig, ook al een paar films op die zich weinig aantrokken van het taboe op het openlijk tonen van echte seks in de bioscoop. In het verfrissend speelse Feuchtgebiete verrast David Wendt ons met een scène waarin een stel jongens zich boven een pizza bevredigt. Het is de dagdroom van een duchtig met seks experimenterend meisje van achttien. In de thriller L’Inconnu du lac van Alain Guiraudie hoef je niet te raden wat er op zo’n ontmoetingsplaats voor homo’s gebeurt.

En ging in 2013 de Gouden Palm in Cannes niet naar La Vie d’Adèle van Abdellatif Kechiche? Die prachtige liefdesgeschiedenis baarde opzien met een lange, onverbloemd getoonde vrijscène van twee jonge vrouwen.

Nog uitdagender was Lars von Trier’s intelligente seksverkenning Nymphomaniac.

Zelfs voormalig Harry Potter-acteur Daniel Radcliffe deed op bescheiden wijze mee met een, overigens ingetogen gefilmde, homo-bedscène in Kill Your Darlings. Heel even leek het of filmmakers hadden afgesproken niet schichtig meer te doen over het uitbeelden van seks.

Joli et sale

Was dit een revival van het pornogolfje dat Deep Throat in 1972 in de bioscoop teweegbracht? Zeker niet. Hoewel prominent getoonde erecties duidelijk terrein winnen is de term ‘porno’ – film met het doel de kijker op te winden – hier nergens van toepassing. Nymphomaniac is zelfs uitgesproken niet-erotisch.

In het brutale Feuchtgebiete mag seks gewoon lekker vies zijn. Eigenlijk wel een opluchting. Daarbij is in die film lang niet alles even expliciet. Er komt nog steeds veel suggestie bij kijken. Als Helen een vieze toiletbril met haar vulva te lijf gaat kijkt de camera weg. Dan duiken we in een vrolijke computeranimatie van energieke microben.

Genoemde films zijn niet bedoeld om te verleiden. De seks is ook geen strik op een romantische komedie. Het is juist een serieuze zaak, soms zelfs het hoofdonderwerp. Uitdagende beelden zijn geen doel op zich, maar taboe is het evenmin. Aan de filmmaker de keus om te bepalen wat nodig is.

“Onze seksualiteit is wat we zijn”, zo vatte Nymphomaniac-actrice Stacy Martin destijds op de persconferentie in Berlijn het uitgangspunt van de film samen. Lars von Trier draagt daarin de opvatting uit dat seks een sterke drijvende kracht is waaraan niemand kan ontsnappen. Een kracht die niet alleen genot en plezier schenkt maar ook donkere kanten heeft.

Joie et douleur

Au La vie d’Adèle is die openhartig getoonde sensualiteit onderdeel van een rijk geschakeerd beeld van het leven. Een portret van een jonge vrouw die de vreugde en pijn van een eerste liefde meemaakt. In Feuchtgebiete doemen achter Helens soms hilarische sekscapriolen pijnlijke trauma’s uit haar jeugd op. Ook in enkele eerdere – niet perse expliciet gefilmde – drama’s over seksverslaving, waaronder Shame (2011) van Steve McQueen duiken vergelijkbare thema’s op. Seks ontpopt zich daarbij vaak als slecht surrogaat voor wezenlijker contact. We zagen het ook in het Nederlandse Ciel (2012).

Seks raakt ons diep. Dat de uitbeelding ervan soms krachtige reacties oproept is dus niet zo vreemd. Die ogenschijnlijke onbevangenheid waarmee een aantal filmmakers in de afgelopen jaren seks op het witte doek zette is ook minder ongecompliceerd dan het lijkt. Voor de acteurs is het bijvoorbeeld niet gemakkelijk. Denk maar aan de controverse die ontstond tussen de regisseur van La vie d’Adèle en zijn actrices.

Vaak wordt vooraf precies vastgelegd hoe ver de seksscènes mogen gaan. Voor meer expliciete beelden schieten soms stand-ins met porno-ervaring te hulp. Hoofdrolspelers die ongesimuleerde seks hebben is nog altijd iets uitzonderlijks. Het gebeurde in Michael Winterbottoms 9 Songs (2004) en in Intimacy (2001) van Patrice Chéreau. Voor de betrokken actrices was de ervaring achteraf alsnog traumatisch. Niet vanwege de opnamen zelf, maar door de hijgerige manier waarop ze door nieuwsgierige journalisten werden belaagd.

Explicite ou non

Als we ons dus afvragen of expliciete beelden echt nodig zijn, dan is het niet moeilijk om zowel voors als tegens te verzinnen.

Ja, het mag en moet, want het hoort bij het leven, met alle plezier, lust en obsessies die daar bijhoren. En als het verhaal een tragische wending neemt dan kan het helpen om de hunkering van de personages ook diep in je lendenen te voelen. Het lijkt in al zijn eenvoud een steekhoudend argument.

Maar wie zegt ‘Nee, want het schiet zijn doel voorbij’, kan ook gelijk hebben. Of beelden die enige opwinding bij de kijker kunnen veroorzaken plezierig of ongemakkelijk zijn is persoonlijk. Maar al die sterke prikkels dreigen – ook in de publiciteit – de aandacht af te leiden van waar het in het verhaal werkelijk om gaat.

Le Diary of a Teenage Girl (2015), ook een film over een stormachtig seksueel avontuur, bewijst dat het zonder pontificale erecties beter in balans blijft.

In veel films over seks is die seks alleen maar het symptoom. De werkelijke ziekte is de eenzaamheid. Dat is waar het in veel van die vrijmoedige films toch vaak op neerkomt. Eenzaamheid, verslaving, machtsverhoudingen, alles wat in menselijke relaties een rol speelt. Sprekend voorbeeld is weer het bewust ontregelende Nymphomaniac, dat ook gaat over de strijd tussen lichaam en geest en over de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen.

Intense et compliqué

Maar toch, zoals Noé al stelde, waarom zouden we omzichtig moeten doen als er toch eens vrijende mensen in beeld komen? Waarom mogen we in film alles zien, maar juist dat ene niet? Waarom zijn we daarvoor extra verantwoording schuldig? Weg met die preutsheid. Trouwens, is een film als The Diary of a Teenage Girl, alle waardering ten spijt, niet een klein beetje seksistisch door minder moeilijk te doen over het meisjesbloot dan over de piemel van haar oudere minnaar?

Seks is intens en ingewikkeld, maar juist daarom een dankbaar onderwerp. Na het minigolfje van drie jaar geleden is het in de bioscoop toch weer grotendeels uit het zicht verdwenen. Maar laten we hopen dat er filmmakers blijven die er niet voor terugschrikken om te laten zien wat er aan de hand is. Al dan niet met rumoer.