Je zult maar Pool zijn. Dat is, zo bleek tijdens de Nederlandse première van ‘Proces’ in het Holland Festival, geen lolletje. Deze voorstelling, een bewerking van Franz Kafka’s beroemde gelijknamige roman, brengt dat gevoel heel erg indringend over. Vijf uur lang, slechts onderbroken door twee halve uurtjes pauze, waarin een makreelsandwich kan worden gegeten. Of een bakje gemengde nootjes.
Oplettende lezers zullen opmerken dat Kafka’s Proces niet in Polen, maar in de Tsjechische hoofdstad Praag gesitueerd is, en dan hebben jullie gedeeltelijk gelijk. Kafka leefde en stierf in Praag, maar zijn boek zou overal kunnen spelen. Het verhaal over een bankmedewerker die op een kwade dag in een rechtszaak terechtkomt zonder er ooit achter te komen waarom en wat de aanklacht is, speelt in een niet nader genoemde groezelige stad vol huurkazernes en smoezelige achterafsteegjes.
Gélinotte grise
Ik ben de Poolse regisseur Krystian Lupa dankbaar voor zijn werk, want alleen al het toneelbeeld is perfect. Hier niet de wat mij betreft totaal misplaatste megalomanie die de bekende verfilming door Orson Welles kenmerkt, maar intens grauwe groezel, flinterdunne wandjes en de verbeelding van een schimmige rechtswereld die naast het gewone leven bestaat, achter die ene vervallen deur in die steeg waar je meestal niet eens langs komt. De muziek: tot in den treure (letterlijk dus) herhaalde stukken van Piazolla (I’ve seen that face before), Bach (Matthaeus), Mozart (Requiem) en iets dat me deed denken aan de eerste maten van Bowie’s Blackstar. Juist in die herhalingen zat de hypnose die je nodig hebt om vijf uur op die verschrikkelijke noodtribunestoeltjes te zitten.
In een interview verklaarde Lupa, die meerder grote Poolse theatermakers lesgaf, dat hij zich altijd verre wilde houden van Kafka’s boek, omdat het hem té pessimistisch was. Ik kan me daar sinds ik vijf uur in het Amsterdamse Muziekgebouw zijn uiteindelijke bewerking bijwoonde, alles bij voorstellen. Zelden heb ik mij zo lang met zo veel treurigheid ingelaten. Want echt helemaal niets en niemand deugt. Iedereen op het toneel verraadt de ander waar die bij staat, mensen laten elkaar in de steek, zoeken elkaar uit eigenbelang op. Net het echte leven, waarschijnlijk, al heb ik graag de illusie dat mensen het beter met elkaar voor hebben.
Alize Zandwijk
Zo niet, kennelijk, in Polen. De voorstelling zit vol referenties naar het Polen van vandaag, waar Kafka opnieuw regeert en het antisemitisme welig tiert alsof er nooit een Holocaust heeft plaatsgevonden. De personages in dit treurnisuniversum zijn niet in staat tot enige blijheid, en de acteurs ook niet. Dat zie je omdat er ’transparant’ gespeeld wordt, zeker halverwege, wanneer de acteurs zich rechtstreeks uitlaten over hun huidige toestand. Het wereldbeeld in deze voorstelling is van een suïcidale treurigheid die ik alleen een beetje herken van het werk van Alize Zandwijk, maar in die stukken kwam dan tenminste altijd nog wel halverwege iemand op met een vergiet op zijn hoofd om de spanning te breken.
Hier geen moment van verlichting. Of het moet de door-en-door cynische voice-over zijn, die spookachtig over en achter de teksten van de hoofdrolspeler klinkt: de regisseur, het alter ego? Of Kafka’s ziel? De regering? Het voelt niet fijn, zeker niet als wij in de zaal eigenlijk ook steeds intenser tot getuige, en zelfs jury in dit gruwelijke proces worden gemaakt.
Meelij
Naarmate het einde nadert gaan de dialogen nog een tandje zachter en trager. Dit is een zware test van het uithoudingsvermogen, zeker omdat je als niet-pool in het publiek de hele tijd moet schakelen tussen de boven- en zijtitels (waarom doet niemand daar iets aan?!) en de spelers. Als dan het einde daar is, zie je bij de spelers ook niet echt ontlading of opluchting. Als zij na deze tournee terugkeren naar Polen wacht hun immers dezelfde treurigheid.
Heb meelij met de Polen.
Bon à savoir
Français 
Nederlands 
English (UK) 
