Radiograph of a Family van Firouzeh Khosrovani is bekroond met de IDFA Award voor beste lange documentaire. De in Iran geboren regisseur vertelt daarin hoe haar seculiere vader en diep gelovige moeder onder één dak leefden in Teheran. En hoe de islamitische revolutie van 1979 alles overhoop gooide. Wat maakt dit intieme familieportret zo bijzonder?
Een scène die me vooral raakte is die van de verscheurde foto’s. Khosrovani, die zeven was toen de revolutie uitbrak, zag hoe haar moeder in de familiealbums op zoek ging naar foto’s waar ze zonder hoofddoek opstond. Die verscheurde ze. Waarna de kleine Firouzeh er een dagtaak aan had om de snippers uit het afval te vissen en ze desnoods met zelfgemaakte tekeningen weer heel te maken. Het is een typerend moment dat laat zien hoe iets heel persoonlijks ook een veel bredere betekenis krijgt. En hier iets zegt over de worsteling tussen moderniteit en religie in Iran. Dat is één voorbeeld.
Geen verschil documentaire en fictie
In een gesprek dat Khosrovani eerder tijdens IDFA had met de Amerikaanse schrijver Pamela Cohn vertelde ze zich weinig aangetrokken te hebben van de regels voor docu of fictie. In de episode met de gescheurde foto’s zien we bijvoorbeeld, in reconstructie neem ik aan, een tekenende kinderhand. Nog sprekender zijn de door Khosrovani zelf geschreven en door acteurs op de soundtrack ingesproken dialogen tussen haar vader en moeder. Soms uit een herinnering uit haar kindertijd opgediept, soms gefictionaliseerd. Want in het eerste deel van de film was ze immers nog niet geboren.
Zoals bijvoorbeeld de manier waarop vader zijn kersverse, gelovige echtgenote in Zwitserland wijn wil laten drinken. Of haar overhaalt om bij de fotograaf haar hoofddoek af te doen. Taferelen die vaak aandoenlijk en pijnlijk tegelijk zijn. Juist die levensechte stemmen geven het decor van familiefoto’s en toepasselijke archiefbeelden een echte ziel. Zo moet het gegaan zijn, we zijn er als het ware zelf bij.
Het kinderperspectief
Een derde, subtiel maar treffend aspect is het kinderperspectief. Naast de gefictionaliseerde dialogen treedt Khosrovani zelf ook in voice-over als verteller op. Grotendeels verteld alsof het allemaal een jeugdherinnering is. Een herinnering van een kind dat alles op een onbevangen manier ziet. Hoe moeder na de revolutie plotseling ontdekt wat ze waard is, het bevlogen hoofd van een school wordt, discussieert en plezier maakt met nieuwe vriendinnen en steeds minder thuis te vinden is. Terwijl vader, die van zijn vrouw niet meer luid piano mag spelen, zich steeds meer verschuilt onder zijn koptelefoon. Het kinderperspectief is een vanzelfsprekende manier om, zonder vooringenomentheid of stereotiepen, het gevoel van die tijd te vangen.
De kamer als spiegel
De vierde vondst is de nauwgezette reconstructie van de grote, aanvankelijk tamelijk luxueuze huiskamer van het gezin. Terwijl de camera daar langzaam doorheen rijdt, als het ware als de scanner van een röntgenapparaat, merken we de veranderingen voor en na de revolutie op. Een gedurfd schilderij met naakt verdwijnt. De inrichting wordt anders en soberder naarmate moeder er meer haar stempel op gaat drukken. De kamer als een gestileerde afdruk van de tijdgeest. In de film een regelmatig terugkerend referentiepunt en moment van bezinning.
De onverwachte blik
Khosrovani heeft bij het graven in de archieven – zowel officiële bronnen als super8-materiaal van vrienden – bewust gezocht naar beelden die niet zo vaak te zien zijn. Meerdere malen komen daarbij de verwachtingen van de kijker op losse schroeven te staan. Bijvoorbeeld zo’n opname van een toepraak kort na de islamitische revolutie. We horen een vrouwenstem vol vuur verklaren dat vrouwen toch ‘geen koopwaar zijn’. Weg dus met al die frivole kleding en sieraden. Het is bijna alsof je een radicale Amerikaanse feministe hoort. Maar pas op, direct daarna klint het ‘Dood aan Amerika!’ en branden Amerikaanse vlaggen.
Evenmin strokend met ons ingeprente idee van de hoofddoek als onderdrukkingsmiddel zijn de post-revolutionaire beelden van massa’s gehoofddoekte en enthousiast voor de revolutie demonstrerende vrouwen. Tijdens de oorlog met Irak zien we ze zelfs deelnemen aan een militaire training. Ook de moeder van Khosrovani sloot zich daar bij aan. Het bezorgde Firouzeh als kind een nachtmerrie. Ze droomde dat moeder aan het front gedood was. Ze durfde het niet te vertellen. Kort daarna overleed haar oud geworden vader. De camera glijdt opnieuw door de kamer en zoomt langzaam en liefdevol in op een foto waarop Firouzeh als kleuter in de armen van haar vader ligt. Zo wil ze altijd zijn.
Nederlands 
English (UK) 