IDFA 2023 – DocLab en de schaduwwerelden

Wordt iets beter als het schuurt? Kunst als slijpsteen van de geest? Het aloude begrip dialectiek, de botsing van tegenstellingen waaruit iets nieuws ontstaat? Deze 17e editie van IDFA’s DocLab, het programma vol digitale kunst, interactief werk en virtuele werelden, heeft als thema ‘Phenomenal Friction’. Technologie is veelal gericht op efficiëntie en gemak, maar DocLab nodigt ons uit om te zien hoe wrijving juist tot creativiteit kan leiden.

Dat thema wordt deze keer expliciet benoemd, maar als ik het programma overzie is mijn indruk dat het karakter niet echt anders is dan andere jaren. Frictie, wrijving is een breed begrip dat, als je je best een beetje doet, in bijna alle installaties wel op een of andere manier kan terugzien. Ook in de vorige DocLab-edities. Zeker als je het ook mag interpreteren als verbazend, verrassend of ongewoon.

Die wrijving kan in het werk zelf schuilen, in de ervaring die je als deelnemer hebt, of in de buitenwereld. Zoals het algoritme waarmee Amsterdam meende te kunnen voorspellen welke jongeren in de nabije toekomst criminele daden zouden gaan plegen. Honderden jongeren werden aldus gemerkt, zonder dat de ouders te weten konden komen waarom. Dat wist alleen het algoritme. Het wordt nu niet meer gebruikt, maar het was voor Nirit Peled wel de inspiratiebron voor haar documentaire Mothers, vorig jaar op IDFA, En nu voor haar indringende performance (this conversation is) Off the Record. Straks meer hierover.

AI

Een uitgesproken voorbeeld van een video-installatie die zelf boordevol wrijving zit is William Quail’s Pyramid van Piotr Winiewicz en Constant Dullaart. Een experiment rond de vraag of kunstmatige intelligentie, ofwel AI, ooit originele kunst zal kunnen creëren. Wat ik zag was een bizarre en tamelijk verwarrende videofilm waaruit het dystopische thema van verbeterde levensvormen valt te destilleren. Als argeloze kijker twijfelde ik voortdurend. Is dit AI-poëzie of gewoon AI-wartaal? Als conceptueel kunstproject van het duo Winiewicz en Dullaart in ieder geval wel opvallend en intrigerend.

Emperor, van Marion Burger en Ilan Cohen is een ogenschijnlijk ‘klassieke’ virtual reality die je in het hoofd plaatst van iemand met afasie. Toen ik de VR-headset weer afzette merkte ik dat ik werkelijk eenzelfde soort frustratie had gevoeld die iemand met afasie ook vaak moet hebben. Meer zeggen hierover zou een spoiler zijn.

Een enigszins vergelijkbare, maar bondiger en helderder VR-installatie is Turbulence: Jamais Vu. Lijders aan het fenomeen ‘jamais vu’ ervaren vaak een soort vervorming van de werkelijkheid, alsof alles vreemd geworden is. Ben Joseph Andrews en Emma Roberts hebben dit slim weten te vertalen naar een VR-ervaring.

Ik ga zitten aan een doodgewone tafel vol alledaagse spullen, en als ik de headset opzet zie ik alles in getekende vorm, inclusief mijn eigen handen. Tot zover nog niets verontrustends, maar als ik bijvoorbeeld een kopje wil pakken of wil bladeren in een boek voel ik dat er van alles niet klopt. Probeer het maar. Andrews, die zelf aan jamais vu lijdt, heeft aldus zijn conditie tot een bron van creativiteit gemaakt.

Dubbelwerelden

Als je zo’n VR-bril opzet bevind je je, met wat fantasie, eigenlijk in twee werelden tegelijk. De echte, en de VR-wereld. Dat alleen al zou je als een vorm van frictie kunnen zien, en met de snelle opkomst van AI doemt nog iets anders op. Een digitale wereld die steeds dominanter wordt. Een schaduwtijd naast de echte tijd. Of ander voorbeeld: je leeft onbezorgd je leven, om je plotseling te realiseren dat we ook in een klimaatcrisis verkeren. Een schaduwtijd.

De VR-installatie Shadowtime van Sister Sylvester en Deniz Tortum werkt met dat idee. Je kan er spelen met het allereerste digitale object, een kubus, en intussen drijf je door allerlei landschappen met al dan niet historische bouwwerken en ruïnes. Je ontdekt ook dat je twee paar handen hebt, en ziet digitale kopieën van je medereizigers. Zo’n moment waarop je plots door een vrouw in die VR-wereld wordt aangesproken is indringend realistisch, zoals VR kan zijn. Toch wilde, bij mij althans, een speciaal shadowtimegevoel niet echt komen.

Dat gebeurde wel bij de voorafgaand vertoonde en betrekkelijk traditionele korte film Our Ark. Deniz Tortum en Kathryn Hamilton laten daarin zien hoe er digitale 3D-kopieën worden gemaakt van met uitsterven bedreigde dieren. Om dat vervolgens kalmpjes uit te bouwen tot een behoorlijk griezelige toekomstfantasie waarin ook de wereld die we kennen domweg een van de talloze simulaties blijkt te zijn. En zonder probleem kan verdwijnen. Ik moest ook denken aan The Matrix.

Stigmatisering

Dan nog even terug naar de algoritmische misdaadpreventie waar Nirit Peled zich in verdiepte. Geen futuristische AI-fantasie, maar iets wat al heel concreet is. Dat laatste geldt ook voor de hierop geïnspireerde performance (this conversation is) Off the Record. Voor een zaal vol publiek doen een politieagent (acteur Janneke Remmers, met teksten uit echte interviews) en mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas beide kanten van deze stigmatiserende techniek uit de doeken. Afgerond met Peled, die zich afvraagt waar de empathie gebleven is, en waarom de checklist van het algoritme niet naar de positieve eigenschappen van de kinderen kijkt. Ze hebben allemaal een digitale kopie van zichzelf gekregen, maar waar zijn ze zelf gebleven?

Op dat moment begint langzaam duidelijk te worden hoe we die prachtige animatie met over een zaalbreed scherm ronddwalende figuurtjes kunnen zien. Mensen zijn het, jongelui allicht, maar allemaal wonderlijk vervormd. Tegen het eind komt er eentje langzaam steeds dichterbij, en achter dat bizarre, digitaal geanimeerde masker meende ik toch even echt een paar kinderogen te zien. Een onverwacht ontroerend moment. Het maakt de gedachte dat we allemaal gedegradeerd zouden kunnen worden tot digitale bestanden alleen maar beklemmender.